Nutq o`stirish nazariyasi va metodikasi fanining asosiy nazariy matni

Bolalarning nutqini o’stirish fanining asosiy nazariy matni 
Hikoyaning maxsus vazifasi (qayta hikoya qilish vazifasi kabi) – monologik nutqni 
rivojlantirishdan iborat.
Tarbiyachi hikoya qilishni o‘rgatishni savollar zanjiri yordamida, ya‘ni bolaning bayon 
qilish, tavsiflash yoki mulohaza yuritishda mantiqqa amal qilishni ko‘zda tutuvchi reja 
yordamida amalga oshiradi. 
Hikoya rejasi oddiy bo‘lishi, ya‘ni bir chiziqdagi savollar zanjiri shaklida yoki murakkab, 
ya‘ni keng tarmoqlangan qo‘shimcha (aytib turuvchi yoki faqat yo‘naltiruvchi) savollar zanjiri 
shaklida bo‘lishi mumkin. 
Turli yosh guruhlaridagi bolalar bilan mashg‘ulotlar turlicha o‘tkaziladi va ushbu 
mashg‘ulotlarda bolalarga qo‘yiladigan talablar ham turlicha bo‘ladi. 
Hikoyaga oid mashg‘ulotlarda doimo taniqli she‘rlar, ertaklar, maqollar, topishmoqlarni 
esga olish maqsadga muvofiqdir: bu bolalarning emotsional kayfiyatini ko‘taradi va ularning 
hikoyalarini yanada ifodali qiladi. 
Monologik nutqqa oid mashg‘ulotlarni real ob‘ektlarga (quyoncha) tayanish usullari 
yordamida va real narsalarni eslash (farrosh mexnati haqida hikoya) asosida o‘tkazish 
maqsadga muvofiqdir. 
Bolalar suratlarga qarab hikoya qilishni tegishli suratlarni (harakatlanadigan yoki 
harakatlanmaydigan) ko‘rib chiqish jarayonida o‘rganadilar. 
Statik suratlar – bu tavsiflash uchun didaktik materiallardir: ularda tasvirlangan narsalar 
yoki harakatlar haqida hikoya qilish bir vaqt rejasida olib boriladi. 
Harakatlanadigan suratlar – (bosmaxonada chop etilgan turkum suratlar, diafilmlar, 
diapozitivlar va boshq.) – bayon qilish uchun didaktikmateriallardir: ularda tasvirlangan 
narsalar yoki harakatlar bir-biridan keyin keladigan vaziyatlardan iboratdir. 
Mulohaza yuritish uchun materialni har qanday surat berishi mumkin, faqat buning uchun 
―nima uchun?‖ (u yoki bu voqea, harakat yuz berdi) yoki ―qanday vaziyatda?‖ (narsa u yoki bu 
belgiga ega bo‘ladimi-yo‘qmi?) degan savol to‘g‘ri qo‘yilsa bo‘ldi. 
Bolalar tarbiyasi mavzusiga oid statik suratlardan didaktik material sifatida foydalaniladi: 
ular oson kompozitsiyaga ega bo‘lib, ularda ayrim ob‘ektlarni ajratib ko‘rsatish, ularning 
o‘zaro munosabatini aniqlash ham osondir (―Biz o‘ynayapmiz‖, ―Uy xayvonlari‖, ―YOvvoyi 
xayvonlar‖, ―Yil fasllari‖ va boshq.). 
Harakatlanadigan suratlar bilan ishlash metodikasi kitobning o‘z shakli bilan belgilanadi. 
Bolalarga yaxshi tanish bo‘lgan ertaklar va hikoyalarga ishlangan diafilmlar va diapozitivlar 
bolalarga monologik nutqni o‘rgatish uchun ayniqsa, juda qulaydir. Dastlab bolalar ularni ko‘p 
marta tomosha qiladilar, uning titrlari o‘qib chiqiladi (pedagog yoki ota-ona tomonidan), 
so‘ngra titrlarni o‘qishdan bolalarning kadrlarda tasvirlangan lavxalarni hikoya qilib berishiga 
o‘tiladi. 
Monologga o‘rgatish jarayoni (bayon qilish, tavsiflash, mulohaza yuritish) shundan 
iboratki, tarbiyachi o‘z rejasi (savollar zanjri) asosida birinchidan, bolaga mavzudan chiqib 
ketmaslikka, voqealarni mantiqiy ketma-ketlikda bayon qilishga yordam beradi, ikkinchidan, 
hikoyachi nutqining emotsional ifodaliligi haqida qayg‘uradi va ushbu mavzu uchun mos 
keladigan she‘rlar, ertaklar, topishmoqlar, yozuvchilar hikoyalari parchalarini taklif qiladi. 
Bolalarning tasavvur asosidagi og‘zaki to‘qima hikoyalari monologik nutq turlaridan biri 
hisoblanadi. Xayolparast bolalar suratlarning boshlanishi yoki nihoyasini ishtiyoq bilan o‘ylab 
topadilar, ya‘ni suratlarda tasvirlangan voqealardan oldin yuz berishi mumkin bo‘lgan 
voqealarni yoki suratda tasvirlangan voqealardan keyin yuz berishi mumkin bo‘lgan voqealarni 
o‘zlari to‘qiydilar; tanish ertaklar yoki hikoyalar mavzusida kontaminatsiya
11
tuzadilar, 
qahramon nomidan (1 –shaxs nomidan hikoya qilish) hikoya qiladilar, unda yil faslini 
o‘zgartiradilar va x.k.; o‘zlari ertak hamda hikoyalar to‘qiydilar. 
11
Kontaminatsiya (lotincha Contaminatio – to`qnashish, o’rnini almashtirish; matn usuli, bir asarning turli tahrirdagi qismlarini birlashtirish), BSE, 622-bet, 4-
nashri, M., 1987. 

---