Nutq o`stirish nazariyasi va metodikasi fanining asosiy nazariy matni

 
 
 

---

Bolalarning nutqini o’stirish fanining asosiy nazariy matni 
8-mavzu:Hikoya qilib berishga o`rgatish. Qayta hikoya qilishni o‟rgatish metodikasi 
Reja: 
 
1. Hikoya haqida umumiy ma‘lumot 
2. Hikoya aytish metodikasi 
3. Hikoya qilib berishga o`rgatishda tarbiyachining kommunikativ mahorati 
4. Qayta hikoya qilishni o‘rgatish. 
5. Qayta hikoya qilish usullari. 
6. Qayta hikoya qilishni o‘rgatish mashg‘ulotlarini tashkil etish. 
Tayanch tushunchalar va iboralar: hikoyalash,nutqiy shakllar, bayon, tavsif, 
mulohaza, monologik nutq, diologik nutq, ta‘lim va tarbiya, xalq pedagogikasi, 
mashg‘ulot jarayoni. 
Hikoya – biron-bir fakt, voqeaning mustaqil tuzilgan keng qamrovli bayonidir. 
Hikoya tuzish – hikoya qilib berishga nisbatan ancha murakkab faoliyatdir, chunki 
bolalarning o‘zi ushbu mavzu bo‘yicha hikoya mazmuni, uning nutqiy shaklini tanlashlari, uni 
ketma-ket (tarbiyachi yoki o‘z rejasi asosida) bayon qilishlari zarur. 
Hikoyalar shakliga ko‘ra tavsifiy va syujetli bo‘lishi mumkin. 
Tavsiflash – narsa yoki hodisaning o‘ziga xos belgilarini bayon qilishdir. Tavsiflash qisqa 
bo‘lishi va muayyan tuzilma asosida tuzilishi lozim: dastlab narsaning nomi aytiladi, so‘ngra 
uning o‘ziga xos belgilari, uning qismlarining nimaga mo‘ljallanganligi va ular o‘rtasidagi 
o‘zaro bog‘liqlik hamda narsaning vazifasi bayon qilinadi. Tavsifiy hikoyalar qiyosiy (qarama-
qarshi belgili hamda hajmi, rangi, materiali, qismlari, shakliga qarab bosqichma-bosqich 
taqqoslanadigan ikki narsani tavsiflash) va izoxlovchi (mulohaza yuritish, isbotlash bilan 
birgalikda hikoya qilish va aytilayotgan harakatlarni bajarib ko‘rsatish) bo‘lishi mumkin. 
Syujetli (bayoniy) hikoya – voqealarni biron-bir qahramon bilan birgalikda vaqt bo‘yicha 
ketma-ketlikda aytishdir. Bolalarga uni odatdagi tuzilma asosida tuzishni o‘rgatish zarur – 
dastlab qahramonning nomi aytiladi, ba‘zan uning tashqi ko‘rinishi tavsiflanadi, birinchi voqea 
bayon qilinadi, u qachon va qayerda yuz berganligi tushuntiriladi, so‘ngra ikki-uch lavxa 
keltiriladi va hikoya yakunlanadi. 
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun hikoyalarning uchta turini ko‘rsatish mumkin: 
– qabul qilinishiga qarab aytiladigan hikoyalar (bolaning hikoya paytida nimani 
ko‘rayotganligi haqida hikoya); 
– xotira asosida hikoya qilish (bola hikoya aytish paytida nimalarni qabul qilganligi 
haqida hikoya); 
– tasavvur asosida hikoya qilish (o‘ylab topilgan hikoya). 
Qabul qilish va xotira asosidagi hikoyalar faktli materiallarga asoslangan bo‘lib, bolalar 
faktlarni bayon qiladilar. 
Tasavvurga asoslangan hikoyalar ijod maxsuli bo‘lib, unda hikoyachi bola mavzuga 
qarab o‘z tajribasining shaklini o‘zgartiradi hamda yangi vaziyat va obrazlar yaratadi. 
Bitta mashg‘ulotda bitta fikrdagi hikoyalar turlarining aralashib ketishiga yo‘l qo‘yish 
mumkin: bola o‘yinchoqni tavsiflab (qabul qilish asosida hikoya) bo‘lganidan so‘ng uni 
qayerdan sotib olganligi yoki uni qanday qilib tuzatganini (xotira asosidagi hikoya) aytib 
berishi mumkin. 
YUqorida sanab o‘tilgan barcha hikoyalar turlari ta‘lim maqsadlaridan kelib chiqqan 
holda tavsiflash, bayon qilish yoki shunchaki mulohaza yuritish sifatida bajarilishi mumkin. 
Bolalarni hikoya qilishga xuddi suhbatga tayyorlagandek tayyorlash lozim: bolalar 
hikoya predmetini butun hayotiy to‘liqlikda, sezgilari bilan birgalikda (hajmi, shakli, rangi, 
xidi, ta‘mi, ovozi, harakat tusi va boshq.) o‘ziga tasavvur qilishi zarur; narsaning barcha 
belgilarini, harakatlarini va ularning munosabatlarini aytish uchun bolalarda zahirada so‘zlar, 
grammatik shakllar bo‘lishi lozim. Hikoya qilishni mashq qilishdan oldin leksik, grammatik 
(zarur xollarda – fonetik) mashqlar bajarilishi, shuningdek, suhbatlashishni mashq qilish zarur. 

---