Nutqida nuqsoni bo`lgan bolalarning eshituv idrokini rivojlantirish texnologiyalari mundarija

Birinchi bob bo`yicha xulosalar
Hulosa qilib aytganda bu nuqson qо`zg`alish va tormozlanish jarayonlarining muvozanati buzilishlaridan kelib chiqadi. Logoped tavsiyalarida bolaning nutqi kechikayotganini yoki tovushlarni noto`g`ri talaffuz qilayotganini, duduqlanayotganini sezganingiz zahoti mutaxassislarga murojaat qilishingiz lozim. Qancha erta murojaat qilsangiz, nutq nuqsonlari shuncha samarali bartaraf etiladi.


II BOB. Nutqida nuqsoni bor bolalar eshituv idrokini rivojlantirish holatini о`rganish

1. 
   Nutqida nuqsoni bor bolalar idrokining psixologik rivojlanish mazmuni
   

3. 
   Eshitish idroki rivojlanishining ahamiyati
   

Odamlar o'rtasidagi muloqot va o'zaro ta'sirni ta'minlash vositasi sifatida birinchi navbatda eshitish idroki rivojlanadi. Obyekt sifatida tovush eshitish idroki kommunikativ fokusga ega. Yangi tug'ilgan chaqaloqda allaqachon eshitish reaktsiyalar aniq ijtimoiy xususiyatga ega xarakter: hayotning birinchi oylarida bola insonning va ayniqsa onaning ovoziga faolroq munosabatda bo'ladi.
Maktabgacha yoshdagi bolada eshitish idrokining rivojlanishi dunyoning tovush tomoni haqida g`oyalarni shakllantirishni, tirik va jonsiz tabiat obyektlari va hodisalarining eng muhim xususiyatlari va xususiyatlaridan biri sifatida tovushga yo`naltirishni ta`minlaydi. Tovush xususiyatlarini o`zlashtirish bolaning kognitiv rivojlanishi jarayonida muhim bo`lgan idrokning yaxlitligiga yordam beradi.
Ovoz inson xatti-harakati va faoliyatini tartibga soluvchi omillardan biridir. Kosmosda tovush manbalarining mavjudligi, tovush obyektlarining harakati, tovush balandligi va tembrining o`zgarishi - bularning barchasi tashqi muhitda eng adekvat xatti-harakatlar uchun sharoitlarni ta`minlaydi. Binaural eshitish, ya`ni tovushni ikki quloq bilan idrok etish qobiliyati kosmosdagi obyektlarni aniq lokalizatsiya qilish imkonini beradi.
Nutqni idrok etishda eshitish alohida o`rin tutadi. Eshitish idroki birinchi navbatda odamlar o`rtasidagi aloqa va o`zaro ta`sirni ta`minlash vositasi sifatida rivojlanadi. Eshitish idrokini rivojlantirish jarayonida nutqning eshitish farqlari aniqlanganda, boshqalarning nutqi, so`ngra bolaning o`z nutqi haqida tushuncha shakllanadi. Og`zaki nutqning eshitish idrokini shakllantirish bolaning tovush, fonetik kodlar tizimini o`zlashtirishi bilan bog`liq. Fonemik tizim va talaffuzning boshqa tarkibiy qismlarini o`zlashtirish bolaning shaxsiy og`zaki nutqini shakllantirish uchun asos bo`lib, bu bolaning inson tajribasini faol o`zlashtirishini belgilaydi.
Musiqani idrok etish eshitish asosiga asoslanadi, bu bola hayotining hissiy va estetik tomonini shakllantirishga yordam beradi, ritmik qobiliyatni rivojlantirish vositasi bo`lib, vosita sohasini boyitadi. Eshitish analizatori faoliyatining buzilishi bolaning rivojlanishining turli jihatlariga salbiy ta`sir qiladi va birinchi navbatda og`ir nutq buzilishlarini keltirib chiqaradi. Tug`ma yoki erta orttirilgan karlik bilan og`rigan bolaning nutqi rivojlanmaydi, bu boshqalar bilan muloqot qilishda jiddiy to`siqlarni keltirib chiqaradi va bilvosita aqliy rivojlanishning butun jarayoniga ta`sir qiladi. Eshitish qobiliyati zaif bolaning eshitish holati ham uning nutqining rivojlanishiga to`sqinlik qiladi.
Bolani ko`plab tovushlar o`rab oladi: qushlarning sayrashi, musiqa, o`tlarning shitirlashi, shamol ovozi, suvning shovqini. Ammo so`zlar - nutq tovushlari - eng muhimi. So`zlarni tinglash, ularning tovushini solishtirish va ularni takrorlashga harakat qilish, bola nafaqat eshitishni, balki ona tilidagi tovushlarni ham farqlashni boshlaydi. Nutqning sofligi ko`plab omillarga bog`liq: nutqni eshitish, nutq diqqat, nutq nafas olish, ovoz va nutq apparati. Ushbu tarkibiy qismlarning barchasi maxsus "treningsiz" ko`pincha kerakli rivojlanish darajasiga erisha olmaydi.
Eshitish idrokining rivojlanishi barqaror yo`naltiruvchi-qidiruv eshitish reaktsiyalari, qarama-qarshi nutq bo`lmagan, musiqiy tovushlar va shovqinlarni, unli tovushlarni solishtirish va farqlash qobiliyati, ob`ektiv tasvirlar bilan bog`liqlik bilan ta`minlanadi. Akustik xotiraning rivojlanishi quloq tomonidan qabul qilinadigan ma`lumot miqdorini saqlab qolishga qaratilgan.
Aqli zaif bolalarda eshitish idrok etish qobiliyati pasayadi, obyektlar va ovozlarning tovushiga reaktsiya yetarli darajada shakllanmaydi. Bolalar nutq oqimidan so`zning to`liq shaklini va nutqqa oid bo`lmagan tovushlar va musiqa asboblari tovushini farqlashda qiynaladi. Bolalar o`zlarining va boshqa odamlarning nutqida quloq fonemalari (tovushlari) bilan aniq ajrata olmaydilar. Aqli zaif bolalarda ko`pincha boshqalarning nutqiga qiziqish, e`tibor yo`q, bu nutq aloqasi rivojlanmaganligining sabablaridan biridir.
Shu munosabat bilan bolalarda nutqqa qiziqish va e`tiborni, boshqalarning nutqini idrok etishga munosabatni rivojlantirish muhimdir. Eshitish e`tiborini va idrokini rivojlantirish bo`yicha ishlar bolalarni nutq birliklarini quloq bilan ajratish va ajratishga tayyorlaydi: so`zlar, bo`g`inlar, tovushlar.
Eshitish e`tiborini va idrokni rivojlantirish bo`yicha ish vazifalari.
- Eshitish idroki doirasini kengaytirish;
- Eshitish funktsiyalarini, eshitish diqqatini, xotirani rivojlantirish;
- Eshitishni farqlash asoslarini, nutqning tartibga solish funktsiyasini, nutqiy bo`lmagan va nutq tovushlarining turli intensivligi haqida g`oyalarni shakllantirish;
- nutqiy bo`lmagan va nutq tovushlarini farqlash qobiliyatini shakllantirish;
- Tilning tovush tizimini assimilyatsiya qilish uchun fonematik idrokni shakllantirish.
Tuzatish ishlarining usullari:
- ovozli mavzuga e`tiborni jalb qilish;
- onomatopeya zanjirini farqlash va eslab qolish;
- tovushli jismlarning tabiati bilan tanishish;
- tovushning joylashishi va yo`nalishini aniqlash;
- shovqin tovushini va eng oddiy musiqa asboblarini farqlash;
- tovushlar ketma-ketligini yodlash (obyektlarning shovqinlari), ovozlarni farqlash;
- nutq oqimidan so`zlarni tanlash, nutq va nutq bo`lmagan tovushlarga taqlid qilishni rivojlantirish;
- tovush balandligiga javob berish, unli tovushlarni tanib olish va farqlash;
- tovush signallariga muvofiq harakatlarni bajarish.
Atrofdagi dunyo tovushlariga qiziqishni uyg`otish va qo`llab-quvvatlash (o`z-o`zidan va kattalar tomonidan yaratilgan). Nutqiy bo`lmagan tovushlarni farqlanmagan idrokini rivojlantirish. Past chastotali nutqdan tashqari tovushlarga shartli vosita reaksiyasini shakllantirish: eshitish-ko`rish asosida; eshitish asosida.
Ovoz borligi va yo`qligiga javobni ishlab chiqish.
Vizual va eshitish orqali qabul qilish qobiliyatini rivojlantirish, (individual eshitish vositasidan foydalangan holda), har bir tovushga mos keladigan o`yin harakatlarini rivojlantirish.
Ikkitadan birini tanlashda tovush bilan tanish bo`lgan musiqiy o`yinchoqlarni quloq orqali (individual eshitish vositasidan foydalangan holda) bilish qobiliyatini rivojlantirish; tegishli o`yin harakati bilan reaksiyaga kirish.
Ovozni yaxshi biladigan musiqiy o`yinchoqlarni tovushni kuchaytiruvchi uskuna holda quloq bilan farqlash qobiliyatini rivojlantirish. Musiqiy o`yinchoqlar tovushining boshi va oxiriga javob berish qobiliyatini eshitish-ko`rish va eshitish asosida (individual eshitish vositasidan foydalangan holda) shakllantirish (tovush bor – bolalar harakat qiladi, ovoz yo`q – bolalar to`xtab qolishdi).
Ovoz borligi / yo`qligiga javobni ishlab chiqish.
Vizual, vizual va eshitish vositalarida (individual eshitish vositasi yordamida) turli chastotali musiqiy o`yinchoqlarning ovozini sezish qobiliyatini rivojlantirish, har bir tovush uchun muayyan o`yin harakatlari bilan bog`liq (masalan, ayiq baraban ovoziga javoban qadam tashlaydi; akkordeon ovoziga javoban qo`g`irchoq raqsga tushadi), trubaning ovoziga qush uchadi va hokazo).
Taxminan ovoz manbalari: baraban, dafna, bochka organi, akkordeon, truba, hushtak, pianino va boshqalar.
Ikkitadan (baraban – quvur; baraban – hushtak; quvur – hushtak, akkordeon – quvur va boshqalar) tanlashda turli chastotali musiqiy o`yinchoqlarning tovushlarini quloq bilan farqlash qobiliyatini shakllantirish (individual eshitish vositasi yordamida). Masofa asta-sekin o`sib bormoqda.
Uchtadan (baraban – akkordeon – trubka va boshqalar) tanlashda turli chastotali musiqiy o`yinchoqlarning tovushlarini quloq bilan farqlash qobiliyatini shakllantirish (individual eshitish vositasi yordamida). Masofa asta-sekin o`sib bormoqda.
Ikki yoki uchtasini tanlashda tovush bilan tanish bo`lgan musiqiy o`yinchoqlarni quloq orqali (individual eshitish vositasidan foydalangan holda) bilish qobiliyatini rivojlantirish; tegishli o`yin harakati bilan reaksiyaga kirish. Masofa asta-sekin o`sib bormoqda.
Ovozni yaxshi biladigan musiqiy o`yinchoqlarni tovushni kuchaytiruvchi uskuna holda quloq bilan farqlash qobiliyatini rivojlantirish. Eshitish-ko`rish va eshitish asosida musiqiy o`yinchoqlar ovozining boshi va oxiriga munosabat bildirish qobiliyatini shakllantirish (tovush bor – bolalar harakat qiladi, tovush yo`q – bolalar to`xtadi).
Ikkitadan birini tanlashda turli xil intensivlikdagi nutqqa xos bo`lmagan tovushlarni quloq bilan farqlash qobiliyatini shakllantirish: baland va sokin tovushlar (tovush manbai tanish musiqiy o`yinchoqlar, shuningdek, har xil yormalar bilan qutilar: no`xat, grechka, irmik) bo`lishi mumkin. Tegishli o`lchamdagi o`yinchoqlar bilan aloqada bo`ling (baland ovoz – katta avtomobil haydash, jim ovoz – kichik avtomobil haydash).
Ikkitasini tanlashda quloqqa qarab (individual eshitish vositasidan foydalangan holda) har xil intensivlikdagi nutqiy bo`lmagan tovushlarni ajratish qobiliyatini shakllantirish: baland va sokin tovushlar (tovush manbai tanish musiqiy o`yinchoqlar, shuningdek, turli xil donli donalar bilan qutilar: no`xat, grechka). Ovoz ma`lumotlarini mos o`lchamdagi o`yinchoqlar bilan o`zaro bog`lab qo`ying (baland ovoz – katta avtomobil haydash, jim ovoz – kichik avtoulov haydash).
Ikkitadan birini tanlashda (ovoz manbai musiqa asboblari) nutqiy bo`lmagan tovushlarning balandligini quloq bilan farqlash qobiliyatini shakllantirish (individual eshitish vositasidan foydalangan holda). Bolalar tovushga turli xil o`yin harakatlari bilan munosabatda bo`lishadi: past ovoz – ayiq yuribdi, baland ovoz – sichqon yugurmoqda.
Nutq orqali eshitish idrokini rivojlantirish.
Chastotali spektri bolaning eshitish holatiga mos keladigan nutq stimullariga shartli vosita reaksiyasini ishlab chiqish uchun: uch martalik nutq signali ostida (``PA-PA-PA``, ``TU-TU-TU``, ``PI-PI-PI``) ma`lum bir harakatni (mag`lubiyatni) bajaring. piramida halqasi, toshlarni, tugmachalarni, chig`anoqlarni bankaga, qutiga va boshqalarga tashlang). Og`zaki ovoz va pichirlash nutqi ishlatiladi. Masofa asta-sekin o`sib bormoqda.
Bolaning o`z ismiga bo`lgan munosabatini rivojlantirish.
Nutq tovushlarining kuchini sezish va quloq bilan farqlash qobiliyatini shakllantirish (jimgina – baland ovozda). O`yin harakatlarini bajaradigan har xil o`lchamdagi o`yinchoqlar bilan taqqoslang: “U-U-U” (baland ovoz) – katta mashina ketmoqda.
“Oo-oo-oo” (sokin ovoz) – kichik mashina haydab ketmoqda; “OP-OP-OP” (baland ovoz) – katta quyon sakrab chiqmoqda, “op-op-op” (sokin ovoz) – kichkina quyon sakrab tushmoqda va hokazo.
Ovoz balandligini quloq bilan farqlash qobiliyatini rivojlantirish (baland ovoz – past ovoz). Bola o`yinchoqni ko`rsatib, tovushga munosabat bildiradi va agar iloji bo`lsa, bu o`yinchoq uchun eshitiladigan va xos bo`lgan bo`g`inni aytadi (ayiq – “tepadan tepaga”, qush –“pee-pee``; poyezd – “_______ da”, mashina – “bbc” va boshqalar).
Ikkitadan (“av-av” – it; “mu__” – sigir; “tu-tu__” – poyezd; “miyov-miyov” – mushuk va boshqalarni tanlayotganda eshitish-ko`rish va eshitish orqali onomatopoyani sezish va farqlash qobiliyatini shakllantirish). Onomatopeya ro`yxati bolaning shaxsiy tajribasi bilan belgilanadi.
Ovozni yaxshi biladigan musiqiy o`yinchoqlarni tovushni kuchaytiruvchi uskuna holda quloq bilan farqlash qobiliyatini rivojlantirish.
Eshitish-ko`rish va eshitish asosida musiqiy o`yinchoqlar ovozining boshi va oxiriga munosabat bildirish qobiliyatini shakllantirish (tovush bor – bolalar harakat qiladi, tovush yo`q – bolalar to`xtadi).
Ikkitadan birini tanlashda turli xil intensivlikdagi nutqqa xos bo`lmagan tovushlarni quloq bilan farqlash qobiliyatini shakllantirish: baland va sokin tovushlar (tovush manbai tanish musiqiy o`yinchoqlar, shuningdek, har xil yormalar bilan qutilar: no`xat, grechka, irmik) bo`lishi mumkin. Tegishli o`lchamdagi o`yinchoqlar bilan aloqada bo`ling (baland ovoz – katta avtomobil haydash, jim ovoz – kichik avtomobil haydash).
Ikkitadan birini tanlashda nutqsiz tovushlarning balandligini quloq bilan farqlash qobiliyatini shakllantirish (tovush manbai musiqa asboblari). Bolalar tovushga turli xil o`yin harakatlari bilan munosabatda bo`lishadi: past ovoz – ayiq yuribdi, baland ovoz – sichqon yugurmoqda. Gapirmaydigan tovushlarning davomiyligini quloq bilan farqlash qobiliyatini shakllantirish (uzun tovush – qisqa tovush). Bolalar tovushlarga turli xil o`yin harakatlari bilan munosabatda bo`lishadi.