O. Ýazmyradowa, A. Nabatowa KÄrhananyň ykdysadyýeti

şertnamasy (ylalaşygy): düşünje, esasy bölümler
Geleşik taraplarynyň arasynda gepleşikleri geçirmegiň netijesi daşary söwda şertna­
masy bolup durýar. Daşary söwda şertnamasy (ylalaşygy) satyn almak­satmak, önüm iber­
mek, haýsydyr bir işleri geçirmek, import edýän bilen eksport edýäniň arasynda hyzmatlary 
amala aşyrmak barada bellibir möhlete baglaşylýan we taraplaryň hukuklaryny, borçlaryny, 
şeýle hem täjirçilik, maliýe we ylalaşygyň beýleki şertlerini belleýän hukuk taýdan resmi­
leşdirilen ylalaşyk bolup durýar. 
Daşary söwda şertnamasy eksport edýäniň harydy ony kabul etmäge we şertnama­
da kesgitlenen bahany tölemäge borçlanýan import edýäniň eýeçiligine bermek borçna­
masyny göz öňünde tutýan esasy resminama bolup durýar.
Daşary söwda şertnamasynyň diňe şertnamanyň möhüm şertlerini öz içine alýan ha­
latynda hukuk güýji bardyr. Raýat kodeksine laýyklykda «şertnamanyň predmeti, kanunda 
ýa­da kanunçylyk namalarynda möhüm diýip görkezilen ýa­da şu görnüşdäki şertnamalar 
üçin zerur bolan şertleri, şeýle hem olar babatynda taraplaryň biriniň beýannamasy boýun­
ça ylalaşyk gazanylmaly bolan şertleri möhüm şertler bolup durýar». 
Daşary söwda şertnamasynyň gurluşy we mazmuny gepleşikleriň barşynda gepleşik­
leriň taraplarynyň ylalaşygy boýunça kesgitlenilýär we köp babatda harydyň özboluşlylygy 
hem­de kanunçylygyň aýratynlyklary bilen şertlendirilýär. 
Daşary söwda şertnamasy şu bölümlerden durýar:
1­nji bölüm. «Umumy düzgünler» eksport edýän we import edýän baradaky maglu­
matlary, taraplaryň ýuridik atlaryny, şertnamanyň adyny we bellige alnan belgisini, oňa gol 
çekilen ýerini we se nesini öz içine alýar.
2­nji bölüm. «Şertnamanyň predmeti» geleşigiň görnüşini (bu onuň adynda gör­
kezilýär), geleşik predmetiniň adyny, onuň häsiýetnamasyny we görnüşini kesgitleýär.
3­nji bölüm. «Harydyň mukdary» mukdaryň ölçeg birliginiň adyny, ony kesgitleme­
giň tertibini, ölçegler we agramlar ulgamyny görkezýär.
4­nji bölüm. «Harydyň hili» hili kesgitlemegiň usulyny saýlap almak barada maglu­
matlary (standart, spesifikasiýa, nusgalyk we ş.m.).
5­nji bölüm. «Şertnamanyň bahasy we umumy pul möçberi» harydyň bahasy we ba­
hanyň bellenýän ölçeg birligi baradaky maglumatlary, bahany kesgitlemegiň we ýazyp bel­
lemegiň usullaryny, bahanyň derejesini we şertnamanyň satyn alyjynyň satyja haýsydyr bir 
pulda tölemeli bolan umumy möçberini öz içine alýar.
6­njy bölüm.«Binýatlyk şertler» satyjynyň şertnamada bellenen bahanyň hasabyna 
ýüküň bellenen geografik nokada getirilmegini ýa­da harydyň ulag serişdelerine ýüklenme­
gini ýa­da ulag guramasyna berilmegini üpjün etmek borjuny; harytlaryň satyjynyň, satyn 
alyjynyň ýurdunyň, üstaşyr geçilýän ýurtlaryň çäkleri boýunça, deňiz, howa ulaglary bilen 
daşalmagyny kimiň üpjün edýändigini we kimiň hasabyna üpjün edilýändigini; harytlary 
gaplamak we belgilemek babatynda satyjylaryň borçlaryny; täjirçilik resminamalaryny 
resmileşdirmek boýunça taraplaryň borçlaryny; harytlara tötänden zyýan ýetmegi ýa­da 
onuň ýitmegi bilen bagly töwekgelçiligiň satyjydan satyn alyja geçýän ýerini hem­de wag­
tyny we beýlekileri kesgitleýär.

---

179
7­nji bölüm. «Iberilmeli möhletleri» harydyň iberilmeli möhletlerini (aý, çärýek, ýyl) 
we olaryň kontragentler tarapyndan bellenen geografitk nokatlara getirilmeli senesini (se­
nenama günleri) görkezýär.
8­nji bölüm. «Töleg şertleri» taraplar tarapyndan ylalaşylan tö leg şertlerini (puly we 
möhletleri) görkezýär, olaryň arasyndaky ha sap laşyklaryň usulyny we tertibini, tarap lar 
tarapyndan özara töleg borçnamalarynyň ýerine ýetirilmeginiň kepillendirmelerini we 
beýlekileri görkezýär.
9­njy bölüm. «Harydy mukdary we hili boýunça tabşyrmak­kabul etmek» harydy 
tab şyrmagyň­kabul etmegiň tertibi baradaky şertleri öz içine alýar: hakykatdan tabşyrma­
gyň­kabul etmegiň görnüşi, möhleti we ýeri (kärhana, ammar, port, stansiýa we beýlekiler), 
haky ky iberilen harydyň mukdaryny we hilini barlamagyň tärleri hem­de olary kesgitlemegiň 
usullary, ony kabul etmegiň­tabşyrmagyň kim tarapyndan amala aşyrylandygy görkezilýär.
10­njy bölüm. «Harydy gaplamak» gaplamagyň görnüşleri, hä si ýeti we tölegiň usul­
lary baradaky maglumatlary öz içine alýar. 
11­nji bölüm. «Jerimeler» jerimeleriň möçberini we töletdirilmäge degişli ýitgileri 
kesgitlemegiň usulyny görkezýär. Şunda jerimeleriň möçberi kesgitli pul möçberinde hem, 
doly iberilmedik harydyň umumy gymmatynyň göteriminde hem görkezilip bilner.
12­nji bölüm. «Fors­mažor» olaryň ýüze çykmagy taraplara şertnamalaryň ýerine ýeti­
rilmeli möhletlerini geçirmäge rugsat edýän ýa­da taraplary şertnama boýunça borçnamalaryň 
ýerine ýetirilmeginden doly ýa­da bölekleýin boşadýan öňünden görülmedik ýa­da fors­mažor 
ýagdaýlar diýlip atlandyrylýan adatdan daşary ýagdaýlaryň sanawyny öz içine alýar.
13­nji bölüm. «Harytlary ätiýaçlandyrmak» harydyň hereket edýän dürli döwürlerinde 
harytlary ätiýaçlandyrmagyň we ätiýaçlandyrmak boýunça çykdajylary satyjy bilen satyn 
alyjynyň arasynda paýlamagyň şertlerini öz içine alýar. Ätiýaçlandyrmak barada aýratyn 
şertnama düzülýär, ol taraplaryň ikisiniň hem bähbitleriniň hukuk taýdan üpjünçiliginiň 
serişdesi bolup durýar.
14­nji bölüm. «Kepillendirmeler» satyjynyň harydyň kepillendirilýän döwrüniň 
dowamynda onuň hili üçin öz üstüne jogapkärçilik almagynyň şertlerini göz öňünde tutýar.
15­nji bölüm. «Arbitraž» geljekde taraplaryň arasynda ýüze çy kyp biljek jedelleri 
çöz megiň arbitraž tertibini göz öňünde tutýar: Arbitraž kazyýetde, araçy kazyýetde seredil­
mäge degişli jedelleriň toparyny kesgitlemek we beýlekiler.
16­njy bölüm. «Taraplaryň ýuridik salgylary».
Daşary söwda geleşikleri amala aşyrylanda hasaplaşyklaryň şu görnüşleri ulanylýar: 
resminamalaýyn esasda inkasso; resminamalaýyn esasda akkreditiw; bank geçirmesi; açyk 
hasap boýunça hasap laşyklar. Daşary söwda amallary boýunça hasaplaşyklaryň köpüsi 
nagt däl görnüşde geçirilýär.