O. Ýazmyradowa, A. Nabatowa KÄrhananyň ykdysadyýeti

Soraglar we ýumuşlar
1. Maýa goýum töwekgelçiligi näme?
2. Maliýe ýitgileriniň absolýut möçberine nähili baha bermeli?
3. Maliýe ýitgileriniň otnositel möçberi näme?
4. Maýa goýum hereketleriniň barşynda töwekgelçiligi peseltmegiň usullaryny aýdyp beriň we 
açyp görkeziň.
5. Ssenariler usuly nämeden ybarat?
6. Töwekgelçilikleri peseltmegiň hukuk usullaryny aýdyp beriň we açyp gör ke ziň.
7. Töwekgelçiligi peseltmegiň haýsy usullaryny ykdysady usullara degişli edip bolar?

---

174
XII BAP. KÄRHANANYŇ DAŞARY
YKDYSADY IŞI
 12.1.
Kärhananyň daşary ykdysady işi: düşünje we 
ykdysady mazmuny
Kärhanalaryň daşary ykdysady işini (DYI) amala aşyrmak umu mymilli daşary yk­
dysady işiň çäklerinde amala aşyrylýar. Ýurt da daşary ykdysady iş halk hojalygynyň dürli 
pudaklarynda halkara hyz matdaşlygynyň ugurlarynyň, görnüşleriniň we usullarynyň, şeýle 
hem daşary ýurt pulundaky amallaryň jeminden, bilelikdäki kärhanany döretmekden we 
ş.m. ybarat bolýar. 
Ýöriteleşdirilen daşary söwda guramalary, senagat kärhanalary, guramalary, edaralary 
we ş.m., şeýle hem daşary ykdysady işe hyzmat edýän hem­de onuň ösüşine ýardam edýän 
guramalar (banklar, söw da­senagat edaralary we ş.m.) DYI­niň subýektleri bolup durýarlar.
Kärhananyň DYI harytlaryň (hyzmatlaryň) halkara alyş­çalşy, maddy, maliýe we in­
tellektual serişdeleri ondan­oňa geçirmek ulgamyndaky telekeçilik işiniň görnüşleriniň biri 
bolup durýar. DYI­ň düzüminde söwda we söwda däl amallar görkezilýär. Olaryň birinji­
sine harytlaryň we hyzmatlaryň eksporty hem­de importy bilen bagly amal lar, ikinjisine 
maýa we karz­maliýe işi bilen bagly beýleki özboluşly töleg ler bilen geçirilýän amallar 
degişlidir. DYI­ň möhüm düzüm bölegi bolup daşary söwda işi (DSI) – daşary ýurtly hyz­
matdaşlar bilen söwda­ykdysady we ylmy­tehniki hyzmatdaşlyk babatynda telekeçilik işi 
çykyş edýär. DSI, birinji nobatda, harytlaryň (hyzmatlaryň) eksport we import görnüşinde 
alşylmagyny häýetlendirýär.
Eksport – harytlary (hyzmatlary) satmak we beýleki ýurtlaryň çäklerine çykarmak. 
Maýanyň eksporty – maýany ýurduň daşyna geçirmek (mysal üçin, ýerli kompaniýalaryň 
paýnamalaryny satyn almak görnüşinde), karz bermek we ş.m.
Import – şahsy sarp etmek, senagat, gurluşyk we beýleki kärhana lar tarapyndan peý­
dalanylmagy üçin, ýurduň içinde sarp etmek, so ňundan içerki bazarda satmak we ýurduň 
daşyna çykarmak mak sady bilen gaýtadan işlemek üçin daşary ýurtlardan getirilýän ha­
rytlary we hyzmatlary satyn almak hem­de öndüriji ýurduň (ýa­da araçy ýur duň) çäklerin­
den satyn alýan ýurduň çägine getirmek.
Reeksport – ozal daşary ýurtlardan getirilen harytlary gaýtadan işlemezden ýurduň 
daşyna çykarmak. Köp ýurtlaryň kanunçylygyna laýyklykda reeksport edilende harytlar 
gümrük paçlary we salgytlar tölenmezden ýa­da olary gaýtarmak bilen, ygtyýarlandyrmak, 
bel lenen paýlar (kwota) ýaly çäreleri we ş.m. ulanmazdan çykarylýar. Köplenç halatda re­
eksportyň predmeti bolup halkara auksionlarynda we söwda biržalarynda ýerlenýän haryt­
lar çykyş edýärler. Reeksport amallaryna harydy öz ýurduňa getirmän amala aşyrylýan 
amallar, şeýle hem erkin zolaklaryň we ýazylyp bellenen ammarlaryň çäklerinden çykar­
mak boýunça amallar degişlidir. Olar gümrük statistikasy tarapyndan eksport amallary 
hökmünde hasaba alynýar.
Mejbury, spekulýatiw, tehnologik reeksport tapawutlandyrylýar.

---

175
Mejbury reeksport – ozal import edilen harydy eksport edýän kärhananyň içki ba­
zarynda satyp bolmaýandygy sebäpli çykarmak.