O. Ýazmyradowa, A. Nabatowa KÄrhananyň ykdysadyýeti

Soraglar we ýumuş
1. Maýa goýum taslamasy nämeden ybarat?
2. Maýa goýum taslamasynyň ýaşaýyş sikliniň emele getirilişini teswirläň.
3. Maýa goýum taslamasynyň ýaşaýşa ukyplylygy nämeden ybarat?
4. Gymmaty we girdejileri diskontirlemek näme?
5. Arassa gündelik gymmat görkezijisi nähili hasaplanýar?
6. Özüni ödemegiň içerki ölçegi nähili hasaplanyp çykarylýar?
7. Maýa goýumlaryň özüni ödeýiş koeffisiýenti we taslamanyň özüni ödeýän möhleti nähili 
hasaplanyp çykarylýar?
8. Taslamanyň bergini üzmek boýunça mümkinçiliklerine nähili baha berilýär?
 11.5.
Maýa goýum çözgütleri kabul edilende
töwekgelçilik we näbellilik
Maýa goýum işi onuň ähli görnüşlerinde töwekgelçilik bilen bag lanyşyklydyr. Maýa 
goýum töwekgelçiligi – maýa goýum şertleriniň näbellilik ýagdaýynda öňünden görülme­
dik maliýe ýitgileriniň ýüze çykmak ähtimallygydyr.
Bitindünýä bankynyň bilermenleriniň berýän bahalaryna görä, ähli töwekgelçilikleriň 
arasynda ýurtda alnyp barylýan syýasat bilen bagly töwekgelçilikler maýa goýumçylarda 
aýratyn wehim döredýär. Makroykdysady durnuklylyk ikinji ýerde durýar. Üçünji ýerde 

---

166
salgyt syýasaty durýar. Meselem, diňe syýasaty öňünden çaklama derejesiniň ýokarlanma­
gy maýa goýumlaryň ähtimallygyny 30%­den gowrak artdyryp biler.
Maýa goýum töwekgelçiliklerini şu alamatlar boýunça topara bölüp bolar:
1. Ýüze çykýan ugurlary: ykdysady; syýasy; durmuş; ekologiýa we ş.m.
2. Maýa goýmagyň görnüşleri.
Hakyky maýa goýum töwekgelçilikleri şu faktorlar bilen kesgitlenip biler:
– gurulýan desgalaryň ýerleşýän ýeriniň şowsuz saýlanyp alynmagy;
– materiallar we enjamlar bilen üpjün etmekdäki bökdençlikler;
– maýa goýum harytlarynyň bahasynyň ýokarlanmagy;
– başarnyksyz we ynsapsyz potratçylaryň saýlanyp alynmagy hem­de desganyň ulan­
maga berilmegini bökdeýän ýa­da ulanmagyň barşynda girdejini azaldýan beýleki ýagdaýlar.
Maliýe maýa goýum töwekgelçilikleri şu ýagdaýlar bilen baglydyr:
– maliýe gurallarynyň oýlanyşyksyz saýlanyp alynmagy;
– maýa goýum şertleriniň garaşylmadyk ýerden üýtgemegi we ş.m.
3. Ýüze çykýan çeşmeleri.
Ulgamlaýyn töwekgelçilik (bazar, diwersifikasiýa edilmeýän). Maýa goýum işine ähli 
gatnaşyjylar we maýa goýmagyň ähli görnüşleri üçin ýüze çykýar. Ykdysady sikliň tapgyr­
larynyň çalyşmagy, salgyt kanunçylygynyň üýtgemegi we maýa goýum obýekti saýlanyp 
alnanda maýa goýumçynyň täsir edip bilmeýän beýleki faktorlary bilen kesgitlenýär.
Ulgamlaýyn däl töwekgelçilik (mahsus, diwersifisirlenýän). Maýa goýulýan anyk 
desga ýa­da anyk maýa goýumçynyň işine mahsusdyr. Ol kärhana başarnyksyz ýolbaş­
çylyk, bazaryň şu tekçesinde bäsdeşligiň güýçlenmegi, maýanyň oýlanyşyksyz gurluşy bi­
len bagly bolup biler. Taslamany netijeli dolandyrmagyň hasabyna ulgamlaýyn däl töwek­
gelçiligiň öňüni alnyp biler.
Maýa goýum töwekgelçiliginiň öňünden görülmedik maliýe ýitgileriniň ýüze çykmak 
ähtimallygyny häsiýetlendirýändigi sebäpli, baha berlen mahalynda onuň derejesi taslama 
boýunça garaşylýan girdejileriň ortaça ýa­da bellenilen ululykdan gyşarmasy hökmünde 
kesgitlenýär. Şonuň üçin hem maýa goýum töwekgelçiligine baha bermek hemişe ga­
raşylýan girdejiler we olary ýitirmek ähtimallygy bilen baglydyr.
Maliýe ýitgilerine baha bermek üçin absolýut we otnositel görke zijiler peýdalanylýar.
Maýa goýum töwekgelçiligi bilen baglanyşykly maliýe ýitgileriniň absolýut möçberi 
– töwekgelçiligiň şu görnüşi üçin häsiýetli amatsyz ýagdaýlaryň ýüze çykmagy bilen bagly 
maýa goýumça ýetirilen ýa­da ýetirilmegi mümkin bolan zyýanyň (zeleliň) pul möçberidir. 
Maliýe ýitgileriniň otnositel möçberi – ýetirilen zyýanyň (zeleliň) saýlanyp alnan 
binýatlyk görkezijä (garaşylýan girdejiniň pul möç berine, goýulýan maýanyň möçberine 
we ş.m.) bolan gatnaşygy.
Maýa goýumçylarda habar ýa­da statistika maglumatlary ýok wagtynda we şoňa 
meňzeş taslamanyň bolmadyk mahalynda töwekgelçilige baha bermek bilermenler tara­
pyndan berilýän bahalar usulynyň kömegi bilen amala aşyrylýar. Ol hünärmenlerden so­
raşmalara we soraşmalaryň netijesini statistika taýdan işläp geçmäge esaslanýar.
Aýratyn alnan maýa goýum taslamasyna mukdar taýdan baha bermek üçin şu topar­
lanmadan peýdalanyp bolar:
– töwekgelçiliksiz maýa goýumlar (döwlet obligasiýalary);

---

167
– töwekgelçiligiň ýol bererlik derejesi bolan maýa goýumlar (taslama boýunça arassa 
hasaplama peýdanyň ählisini ýitirmek mümkinçiligi);
– töwekgelçiligiň howply derejesi bolan maýa goýumlar (diňe bir peýdany däl, eýsem 
taslama boýunça jemi hasaplama girdejiniň ähli möçberini ýitirmek mümkinçiligi);
– töwekgelçiligiň katastrofik (agyr) derejesi bolan maýa goýumlar (batmagyň netije­
sinde maýa goýumçynyň ähli aktiwleriniň ýitirilmek mümkinçiligi).
Maliýe ýitgileriniň ähtimallygynyň aňrybaş ähmiýetleri:
– ýol berilýän töwekgelçilik – 0,1;
– howply töwekgelçilik – 0.01;
– katastrofik (agyr) töwekgelçilik – 0,001. Bu degişli aktiwleriň ýitirilmek ähtimally­
gy aňryçäk ähmiýetlerden ýokary bolsa, taslamadan ýüz öwrülmelidigini aňladýar.
Maýa goýum taslamalarynyň töwekgelçiliklerini seljermegiň usuly hökmünde şular 
peýdalanylyp bilner:
1. Taslamanyň duýgurlygyny seljermek.
Islendik maýa goýum taslamasy pul akymlarynyň yzygiderliligi hökmünde görkezilip 
bilner. Maýa goýum taslamasyna seljerme geçirmegiň maksady onuň netijeliligini kesgitle­
mek bolup durýar, netijelilige arassa diskontirlenen gymmat görkezijisi (NPV) bilen ba ha be­
rilýär, ol taslamanyň üstünlikli bolan ýagdaýynda bazar gymma tynyň üýtgeýşini görkezýär.
Maýa goýum çözgüdiniň näbellilik şertlerinde kabul edilýän ma ha lynda pul akymlary 
köp sanly saýlaw görnüşleriniň birine laýyklykda ýüze çykyp biler. Nazaryýet taýdan mümkin 
bolan ähli hereketiň meýilnamalaryna seredilmelidir. Emma iş ýüzünde şeýle etmek örän kyn­
dyr, şol sebäbe görä, bellibir çäklendirmeleri ýa­da ýol bermeleri peýdalanmaly bolýar.
Taslamanyň töwekgelçilik derejesi barada ýörite usullara gol lan mazdan hem netije 
çykaryp bolar, şonda şu görkezijiler peýdalanylýar:
– girdejiligiň içki ölçegi;
– özüni ödemeli döwri;
– ýitgisizlik nokady.
Taslamanyň töwekgelçiligi seljerilende üç görkezijä üns bermek zerurdyr: satuwlardan 
gelip gowuşmalar, satylan önüm üçin çykdajylar we maýa goýum çykdajylary. Olaryň ählisi 
her biri taslamanyň netijeliligine aýgytly täsir edip biljek birnäçe maddalary öz içine alýar. Şu 
howply elementleri kesgitlemek gerek. Şunuň ýaly seljerme geçirmek üçin has laýyk gelýän 
usul – duýgurlygy seljermek usulydyr, ol taslamalara baha berlende giňden ulanylýar. Onuň 
düýp manysy taslamanyň netijeliligine täsir edip biljek faktorlary kesgitlemekden ybaratdyr. 
Her faktor üçin has ähtimal bolan optimistik we pessimistik bahalar emele getirilýär. Soňra 
her bir parametr boýunça NPV ähmiýeti kesgitlenýär. Her gezek diňe bir parametrde gyşar­
ma seredilmegi, beýlekileriniň bolsa üýtgewsiz diýip ykrar edilmegi duýgurlyga geçirilýän 
seljermede möhüm çäklendirme bolup durýar. Şundan parametrleriň, mümkin bolşuna görä, 
biri­birine aňrybaş derejede garaşsyz bolmalydygy gelip çykýar.
2. Hereketiň meýilnamalar (ssenariler) usuly.
Hereketiň meýilnamalar usuly göni döwlet tarapyndan ýa­da munisipal maliýeleşdiril­
megi göz öňünde tutulýan taslamalaryň tehniki­ykdysady esaslandyr malary düzülende hök­
many usul hökmünde maslahat berilýär.

---

168
Hereketiň meýilnamalar usuly taslamanyň duýgurlygyny seljermegiň usulýetini ös­
dürmek bolup durýar: faktorlaryň ähli topary birwagtlaýyn gapma­garşy däl (hakyky) üýt­
gemeler babatynda barlanýar. Şeýlelikde, taslamanyň pul akymlaryny häsiýetlendirýän es­
asy üýtgeýän ululyklarynyň ählisiniň birwagtlaýyn üýtgeme täsiri kesgitleýär.
Hereketiň meýilnamalar bilermenlik ýoly bilen emele getirilýär, şunda ýeterlik dere­
jede ähtimal bolan, birwagtda taslamanyň birnäçe parametrlerine düýpli täsir edýän islen­
dik waka ýa­da ýagdaý ssenariý bolup biler.
Hereketiň meýilnamalary seljerme geçirmek maýa goýumçylara aýry­aýry parame­
trleriň üýtgeme ähtimallygyna we onuň bilen baglanyşykly töwekgelçilige baha bermäge 
mümkinçilik berýär. Şu usulyň kömegi bilen mümkin bolan hereketiň meýilnamalarynyň 
her biri boýunça girdejililige we wakalaryň ösüş ähtimallygyna baha berilýär. Iň ýönekeý 
ýagdaýda wakalaryň ösüşiniň diňe iň gowy (optimistik) we iň ýaramaz (pessimistik) ssena­
rileri alynýar. Bu hereketiň meýilnamalary üçin arassa diskontirlenen gymmat hasaplanyp 
çykarylýar we taslamanyň binýatlyk NPV ähmiýeti bilen deňeşdirilýär.
Düzgün bolşy ýaly, hereketiň meýilnamalar usuly bilen seljerme geçirmek üçin dürli 
programma önümleri (ýönekeý görnüşde Exsel elektron tablisasyny) peýdalanmak maksada 
laýyk bolar, bu işi ep­esli ýeňilleşdirýär.
Alnan hereketiň meýilnamalarynyň esasynda taslama baha bermek boýunça bel­
libir maslahatlar berilýär. Maslahatlaryň esasynda bellibir «kada» ýatýar: hatda optimistik 
görnüşinde hem, eger şunuň ýaly taslamanyň NPV görkezijisi ýaramaz bolsa, taslamany 
mundan beýläk seretmek üçin goýmaga mümkinçilik bolmaýar we tersine, NPV görkezi­
jisiniň ähmiýetiniň oňyn bolan ýagdaýynda pessimistik hereketiň meýilnamalar bilerme­
ne ýaramaz garaşmalaryň bardygyna garamazdan, şu taslamanyň kabul ederlikdigi barada 
pikir etmäge mümkinçilik berýär.
Hereketiň meýilnamalar usulynyň berk ulanylmagy pul akymlaryny emele getirýän 
aýry­aýry görkezijiler ýüze çykanda dürli netijeleriň ähtimal lygy barada ýeterlik derejede 
köp maglumatlaryň bolmagyny talap edýär.
Hereketiň meýilnamalar usulynyň esasy artykmaçlygy onuň esasy faktorlar üçin üýt­
gemeler ähtimallyklaryny paýlamak kanuny bilmegi talap etmeýändigi bolup durýar, emma 
ssenarileriň bahalary subýektiw bahalardyr, bu bolsa seljerme işleriniň dogrulygyny peseldýär.
Hereketiň meýilnamalar usulynyň ulanylmagy arassa diskontirlenen gymmatyň 
mümkin bolan ähmiýetleriniň sany gutarnykly (çäkli) bolan ýagdaýynda has netijeli bolýar. 
Eger wakalaryň ösüşiniň mümkin bo lan wariantlarynyň sany çäksiz bolsa, onda başga 
usulýetlerden, my sal üçin, imitasion modelleşdirmeden peýdalanylýar.
3. Monte Karlo usuly.
Monte Karlo usuly (Monte Karlo Simulation) boýunça model leşdirmek parametrleriň 
näbelli ähmiýeti bolan taslama üçin matematiki nusgawy gurmaga we taslamanyň para­
metrleri üçin ähmiýetleri paýlamagyň wezipeleri bilinýän wagtynda, şeýle hem parametr­
leriň arasynda korrelýasiýa geçirmek bilen, taslamanyň girdejililiginiň paýlanyşyny almaga 
mümkinçilik berýär. Monte Karlo usuly boýunça töwekgelçilikleri seljermegiň birleşdirilen 
şekili 29-njy suratda görkezilýär.

---

169
Taslamanyň geljekki 
hakyky ýagdaýyny 
çaklamaga ukyply nus­
gasyny taýýarlamak
Taslamanyň esasy 
üýtgeýän ululyklaryny 
seçip almak
Üýtgeýän ululyklaryň 
ähmiýetleriniň 
çäklendirmelerini
kesgitlemek
Ähtimallyklar agram­
laryny ähmiýetleriň 
çäkleri boýunça ýer­
leşdirmek
Imitasiýalaryň
netijelerine statistik 
seljerme geçirmek
Korrelýasiýa geçirilýän 
üýtgeýän ululyklaryny 
bellemek
Ýol bermeleri saýlap 
almaga esaslanýan 
tötänleýin ssenarilerini 
emele getirmek