О е. X o ‘j a n a z a r o V, М. M ir s o V u r o V, Т. N o r b o b o y e V a ekologiya va barqaror taraqqiyot ta’limi

(1935-yil.) tomonidan qo‘llanilgan. Har xil turdagi organizmlar 
bir~birlariga va tevarak atrofdagi jonsiz tabiatga har tomonlama 
moslashgan va bunday uzviy bog‘lanishlar biotsenozlami tashkii 
etadi.
Boshqacha aytganda, quruqlikdagi yoki suv havzalaridagi 
muayyan maydonlarda tarqalgan o‘simlik, hayvon, zamburug‘ va 
mikroorganizmlaming o ‘zaro birgalikdagi yig‘indisi biotsenozm
- 3 0 -

---

EKOLOGIYA
anglatadi. 
Biotsenoz 
-
biogeotsenozning 
bir 
qismidir. 
Biogeotsenoz (“bios” - hayot, “geo” - yer, “senoz” - jamoa) 
tushunchasini rus botanik olimi, akademik V.N.Sukachev taklif 
etgan. Muayyan tuproq sharoitida o ‘simliklar, hayvonlar va 
zam burugiar hamda ayrim sodda hayvonlardan tashkil topgan 
mikroorganizmlarning 
birgalikda 
yashashi 
biogeolsenozni 
bildiradi. Uning asosiy komponentlari atmosfera, tog‘ jinslari, suv, 
o‘simlik va hayvonot dunyosi sanaladi. Darhaqiqat, uning organik 
dunyosi (o‘simliklar, hayvonlar, zamburug‘lar, mikroorganizmlar) 
biolsenoz deb atalib, muhit esa ekotop deyiladi.
Ekotizimlar biogeotsenozga nisbatan kengroq tushuncha 
hisoblanadi. Ekotizimda moddalar aylanishini ta’minlash uchun 
ma’lum miqdorda kerak bo‘ladigan anorganik moddalar zahirasi 
va bajarayotgan ishi jihatidan uch xil ekologik guruhni tashkil 
etuvchi organizmlar bo‘lishi zarur.
Birinchi guruhga 
o‘simliklar kirib, ular 
pro d u tsen tia r 
deyiladi. Produtsentiar assimilyatsiya jarayonida to‘plangan 
energiyasini boshqa organizmlarga beradi.
Ikkinchi 
guruhga 
hayvonlar 
kiradi. 
Ular 
o‘simliklar 
tomonidan to‘plangan organik moddani iste’mol qiluvchilar 
hisoblanadi va 
ko n tsu m en tla r 
deb ataladi.
Uchinchi guruhga mikroorganizmlar kiradi. Nobud bo'lgan 
o‘simlik va hayvonlardagi organik moddalar mikroorganizmlar, 
ya’ni saprofit holda yashovchi bakteriyalar va zamburugiar 
ta’sirida parchalanadi. Bunday organizmlar 
red u tsen tlar 
deb 
ataladi.
-31
-

---

EKOLOGIYA
j 
Bilib q o ‘ygan yaxshi!
• 
Olimlar hisobiga ko‘ra, 
tabiatda o ‘simlik, 
hayvon va j
mikroorganizrnlarning 10 millionga yaqin turlari mavjud. Ammo, j
i ularning atigi 1,4 million turigagina nom berilgan bo‘lib, qolganlari ;
; hali o'rganib chicnlmagan. 
5
E kotizim  
va 
biogeotsenoz 
tushunchalari bir-birining sinonimi 
sifatida 
qo‘llaniladi, 
biroq 
ba’zi 
farqlar 
mavjud. 
Ya’ni 
biogeotsenoz 
tarkibiga odam kirmaydi. 
Yirik ekotizim lar, 
odatda, 
odam ta’sirida boiadi. 
B iogeotsenoz 
tabiiy hodisa hisoblansa, 
ekotizim  
tabiiy yoki sun’iy hodisa b o iish i mumkin.