O. Ismanova “ 2023 y O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti

Yangilikning afzalligi nima?
Odatda bitta issiqlik manbaiga ega tizimlar anʼanaviy hisoblanadi. Gibrid issiqlik taʼminot tizimi deganda, anʼanaviy qozon qurilmasi, yaʼni gaz, koʻmir, oʻtinda ishlaydigan qozon qurilmasidan tashqari shu tizimga integratsiya qilingan, ulangan quyosh kollektorli, issiqlik nasosiga ega tizim nazarda tutiladi. Masalan, bu tizimda bir vaqtning oʻzida ham sovitish, ham anʼanaviy isitish tizimi ishlashi mumkin. Bir soʻz bilan aytganda, anʼanaviy isitish qozoni va noanʼanaviy tizimning kombinatsiyasi qayta tiklanadigan energiya qurilmalari asosidagi gibrid issiqlik taʼminot tizimlarini tashkil etadi.
Gibrid taʼminot tizimlari yurtimizda u qadar rivojlanmagan. Buning oʻziga xos sabablari bor, albatta. Bizda qurilayotgan namunaviy uy­-joylarda issiqlik taʼminoti tizimi alohida ishlaydi, quyosh qurilmalari bilan integratsiya qilinmagan. Shuning uchun energiya tejamkorligi ancha past. Agar anʼanaviy va noanʼanaviy qayta tiklanadigan energiya bilan anʼanaviy organik yoqilgʻida ishlaydigan issiqlik taʼminoti tizimlarining optimal integratsiyasi yoʻlga qoʻyilsa, kelajakda namunaviy uy-­joylardagi avtonom issiqlik taʼminotida ham energiya tejamkor gibrid issiqlik tizimlari paydo boʻladi.
Bu, oʻz navbatida, anʼanaviy yoqilgʻini kamida 50­60 foiz tejash imkonini beradi. Mazkur loyihada, birinchidan, anʼanaviy qozonli, quyoshli va issiqlik nasosli tizimlarning ratsional texnologik sxemasi yaratiladi. Ikkinchidan, iqlim parametri oʻzgarishiga qarab, anʼanaviy va noanʼanaviy tizimlarning ulushi qancha boʻlishi matematik modellashtirish orqali hisoblab chiqiladi, yaʼni tadqiqotlar qilinadi.
Uchinchidan, Qashqadaryo viloyati hududida, tadqiqotlarimizga koʻra, anʼanaviy tizimlarga nisbatan kunduzgi rejimda issiq suv taʼminotini quyosh energiyasi orqali 80­100 foizgacha taʼminlash mumkin. Isitish tizimida, iqlim parametrlarining oʻzgarishiga qarab, 40-50 foizgacha anʼanaviy organik, tabiiy yoqilgʻi, yaʼni gaz, koʻmirni tejash imkoni yaratiladi. Masalan, 1 metr kvadrat yuzaga nisbatan namunaviy uylarda bir yilda 300­-400 kilovatt­soat anʼanaviy energiya sarf qilinadi.
Loyiha doirasida olingan tadqiqot natijalari ana shu sarf-­xarajatlarni ikki barobargacha qisqartirish imkonini beradi. Loyihaning yana bir muhim jihati shundaki, hozir binolarni uzluksiz yoqilgʻi, energiya bilan taʼminlash imkoniyati ham mavjud emas. Uning gibrid va anʼanaviy tizimlarga ulanishi barqaror ishlash rejimini yaratadi.
Masalan, kunduzi quyosh qurilmalari ishlaydi, tuman, bulutli va kechki rejimda anʼanaviy tizimga oʻtiladi. Ularning optimal tizimini yaratish uchun modellashtirish, nazariy tadqiqotlar talab qilinadi. Namunaviy uy-­joylarda issiqlik taʼminoti tizimi muammosi odatda elektr va anʼanaviy tizimlar orqali yechilgan. Avtonom konditsioner isitadi, sovitadi, elektr energiyasi isteʼmol qiladi. Ikkinchidan, isitish tizimida anʼanaviy qozon gaz, koʻmir yoki oʻtin bilan ishlaydi.
Bularning barchasi organik yoqilgʻi. Elektr energiyasi olishda yoqilgʻi talab qilinadi. Uzluksiz energiya bilan taʼminlash imkoniyati har doim ham mavjud emas. Shuning uchun uning gibrid, noanʼanaviy tizimlarga ulanishi barqaror ishlash rejimini yaratadi. Masalan, quyosh bor vaqti, yaʼni kunduz kuni quyosh qurilmalari ishlaydi, tumanli yoki bulutli, kechki rejimda anʼanaviy tizimga oʻtiladi. Elektr energiyasini akkumulyatsiya qilish oson, lekin issiqlik energiyasining akkumulyatsiyasi bir oz qiyin.
Sababi, issiqlik paydo boʻlishi bilan atrof­muhitga tarqalib, yoʻqola boshlaydi. Uni yigʻib olish, issiqlikni saqlaydigan moddalarda toʻplash muhim. Bunday moddalarning issiqlik sigʻimi yuqori boʻlishi lozim. Masalan, suv ning issiqlik sigʻimi havonikiga nisbatan 4 barobar yuqori, yaʼni 1 kilogramm suv 4 kJ issiqlik toʻplaydi va shu issiqlikni bera oladi. Lekin suv har doim ham akkumulyator sifatida yaxshi ishlamaydi. Minusli haroratda muzlab qoladi.
Issiqlikni yaxshi saqlaydigan boshqa moddalar ham bor. Masalan, toshning turli shakllarida ham issiqlikni akkumulyatsiya qilish masalasi koʻproq oʻrganilgan. Endi issiqlikni koʻproq yutadigan va havo sovishi jarayonida issiqlik bera oladigan yangi materiallar ustida tadqiqot oʻtkazish kerak. Keyingi yillarda parafin, glauber tuzi va boshqa mahalliy moddalarda issiqlik saqlanishi tadqiq etilmoqda. Ayniqsa, tajribalarimiz koʻrsatadiki, issiq polli va akkumulyatorli isitish tizimlarini qoʻllash ham istiqbolli yoʻnalishdir.