O' qituvchi nutqi madaniyati” fanidan Toshkent-2015 1- mavzu: "O`qituvchi nutqi madaniyati" fanining mundarijasi, maqsadi va vazifalari reja

Adabiyotlar: 

1, 3, 6, 12, 14, 26, 31 


Tayanch so`z va iboralar: 

1. Nutqning sofligi

2. so`z va iboralar
3. kanselarizmlar.


4. jargon

5. argolar,

6. parazit so`zlar,

7. vulgarizmlar,

8. varvarizmlar

Takrorlash uchun savollar: 
1. Nutqning sofligi deganda nimani tushunasiz? 

---

2. Qanday omillar nutqning sofligini bo`zadi?

3. Nutqning sofligi va tozaligi bo`zilgan matnlar bilan ishlash. 

6-mavzu: Nutqning boyligi 

Reja: 

1.Co’z boyligini ta’minlovchi manbalar

2.Nutq boyligiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi holatlar 

3.Badiiy nutq va nutqning boyligi 
Nutqning ta’sir quvvati, tegishli axborotni tinglovchiga tugal va qulay, 

"yukumli" tarzda etkazivda imkoniyati muhim kommunikativ sifatlardan bo’lmish

boyligiga ham bog’liq. Boy nutq tinglovchining joniga tegmaydi, balki u bunday 
nutqni jon qulog’i bilan tinglaydi,
Nutqning boy yoki kambag’alligi unda tilning bir-biridan farq kiladigan 
unsurlari (so`zlar, ma’nolar, intonatsiya, sintaktik to`zilmalar, iboralar va sh.k) dan
qay darajada foydalanilganlik bilan belgilanadi. Ayni bir til unsuri nutqda 
qanchalik kam takrorlangan bo’lsa, bu nutqning boylik darajasi shunchalik yuqori
bo’ladi yoki, aksin- cha, muayyan til unso`rining takrori ko’p bo’lgan nutq 
kambag’al hisoblanadi va uning ta’siri ham shunga yarasha bo’ladi. Ulug’ Alisher
Navoiy aytganideq "Bir deganni ikki demak xush emas, So`z chu takror o’ldi, 
dilkash emas". Shuning uchun nutqning bu sifati rang-baranglik tarzida ham talqin
etiladi, ya’ni boylik tegishli fikr ifodasi uchun qo’llangan til birliklarining xilma-
xilligi, rang-barangligi bilan ulchanishiga urg’u beriladi. Qadimgi yunon faylasufi
Galikarnaslik Dionisiy (eramizdan oldingi I asr) "So`zlarning ko’shilishi haqida" 
nomli asarida nutqning rang-barangligi (boyligi) sifatining zaruriyati to’g’risida
shunday yozadi: "Umuman barcha yokimli narsalarday hatto har qanday go’zallik 
ham tinimsiz takrorlansa, jonga tegadi; xilma-xil, rang-barang o’zgarishlarda esa
bu go’zallik mangu yangi bo’lib qolaveradi," 
Boy nutq to`zish uchun ifodalarning bir xilligidan qochish, ayni bir tushuncha
yoki fikrga farqli-farqli "libos"lar tanlash va kiydirish lozim. Buning uchun esa 
nutq to`zuvchida til vositalarining boy va faol zahirasi mavjud bo’lishi kerak.
Boshqacha qilib aytganda, notiq etarli darajadagi so`zlar, ularning ma’nolari, so`z 
birikmasi va gap modella ri, jumlaning intonatsiya va melodika turlari zahiralariga
sohib bo’lmog’i talab etiladi. Bu zahira qancha boy bo’lsa,notiq o’z nutqining 
maqsadiga muvofiq tarzda undan maqbul birliklarni tanlash, xilma-xil ifodalarni
ishga solish imkoniyatiga shunchalik ko’proq ega bo’ladi. 
Leksiq semantiq grammatiq intonatsion jihatdan rang-baranglik nutqning
boyligini yo`zaga keltiradi. 
Tayinki, faol lug’ati qashshoq bo’lgan leksik bisoti uch-to’rt ming so`zdan
oshmaydigan kishining boy nutq to’zishi maxl. Boy, shirali nutq to’za bilmoq 
uchun, eng avvalo, ana shu bisot zangin va rangin bulmog’i shart. Atokli so`z

---

san’atkorlarida, masalan, ulug’ Alisher Navoiyda 26 mingdan ortiq rus shoiri

Pushkinda 21 mingdan ortiq so`z boyligi mavjudligini mutaxassislar ta’kidlaydilar. 
Albatta, bunday ulkan so`z boyligiga ega bo’lish har kimga ham nasib
etavermaydi. Ammo o’z nutqini boy, ta’sirchan, o’tkir bo’lishini istaydigan har bir 
kishi tasarrufidagi lug’at boyligini kengaytirib borish haqida qayg’urishi lozim.
Bor-yug’i 9 ta jumladan iborat ushbu badiiy nutq parchasida birgina kapalak 
so`zi 7 marta takrorlanganki, bu ham ayni nutqning leksik jihatdan boyligiga putur
etkazganligini sezish qiyin emas: ...Kapalaklarni aytmaysizmi? Bir-birini ko’vlab 
guldan gulga qo’nayotgan kapalaklarga mahliyo bo’lmay ilojing yuq. Bularning
hammasi o’tkirni butunlay sexrlab kuydi. O’tkir o’rtoqlari bilan gul terib yurib, 
chiroyli kapalakka ko’zi tushib qoldi. Buncha chiroyli o’chmasa. O’tkir