O yakubjonov, S. Tursunov, J. Muqimov

G‘alla o ‘simliklarining pishib yetilish bosqichini aniqlash. D on 
shakllangandan keyin tarkibidagi oziq m oddalar eruvchan holatdan
erimaydigan holatga o‘tadi. Ana shu davrda don yetilib boradi.
Don yetilayotganda uch bosqich: sut pishiqlik, mum pishiqlik va to ‘la 
pishiqlik bosqichi kechadi (6-jadval). Shu vaqt davomida o ‘simlikning o ‘sish 
qismlari, shuningdek, donining tarkibi hamda konsistensiyasi o ‘zgarib boradi.
Sut pishiqlik bosqichi o ‘simlikning yashil rangda boiishi bilan ta ’riflanadi, 
poyasining pastki barglari bilan bo‘g‘imlarigina sarg‘aya boshlaydi. Don 
to ‘la shakllangan bo‘lib, ezilganda sutga o'xshash suyuqlik ajraladi. Namligi 
60% dan 40% gacha o ‘zgarib turadi (bosqichning boshlanishi va oxirida). 
Donda organik moddalar to ‘planib, murtak shakllanib boradi.
Bunday don quritilsa, hajmining uchdan bir qismi qoladi. Urug'i saqlab 
qo'yilsa, unib chiqish qobiliyatini tez yo‘qotadi. Bu bosqichda ekinning hosili 
doni uchun yig‘ilmaydi.

---

Pishib yetilish bosqichlarining belgisi
K o'rsatkichlar
Sut
pishiqlik
Mum
pishiqlik
T o ia
pishiqlik
Poyasi
Pastkilari 
sarg'ish, yuqo- 
ridagilari 
yashil
Yuqoridagi 
2-3 ta bo‘g‘im- 
dan boshqa 
hammasi 
sariq
Hammasi
sariq
Pastki 
barglari 
Y uqori 
barglari
Quriy 
boshlaydi 
Yashil, sariq 
dog'lari va 
yo'llari bor
Qurib
qolgan
Sariq
Qurib
qolgan
Sariq
Barg
bo‘g‘imlari
Yashil va 
sersuv
Ustki 2-3 
bo‘g‘imi ko‘- 
kish va ser­
suv; pastki­
lari
burishgan
Hammasi 
sariq va 
quruq
Donning
rangi
K o'kish
Sariq
Naviga
xos
Donining
moddasi
sutsimon
suyuq
Cho‘ziluvchan, 
tirnoq bo- 
tadi, mumga 
o'xshab ezi- 
ladi va 
kesiladi
Qattiq,
tirnoq
botmaydi
Donidagi 
suv. Bosqich- 
ning boshi 
va oxirida,
%
60-40
40-20
16-14 va 
lalmikor 
yerlarda 
8-6 gacha
Zaxira oziq 
moddalar- 
ning to ‘p- 
lanishi
Davom
etadi
To'xtaydi
T o'planib
b o ‘lgan

---

Murtagi
To‘la shakl-
O'sishi va
T o ia shakl-
langan, le-
rivojlanishi
langan va
kin o'sishdan 
to'xtam agan
oxiriga yetadi
rivojlangan
Unuvchan-
ligi
Juda past
qurigandan
keyin unuv-
chanligi
me’yorida
b o ia d i
Doni
M e’yorida
Unuvchan-
Qisqa
Uzoq
Uzoq
ligining
saqlanishi
m uddat
m uddat
m uddat
Donining
-
Kam
Aniq
shishasi- 
mon va 
unsimon 
b o ‘lishi
bilinadi
bilinadi
Donining
to'kilmaydi
Kam
Eng ko‘p
boshoqcha-
lardan
to ‘kiluv-
chanligi
to ‘kiladi
to'kiladi
M um p ish iq likd a b o sh q a g ‘alla o ‘sim liklari va suli tu p i deyarli 
butunlay sarg‘ayib, poyasining faqat yuqori b o ‘g‘imlari bilan boshoqning 
b a’zi qismlari yashilligicha qoladi.
M akkajo‘xori, oqjo‘xori, tariq, sholi donining m um pishiqlik davrida 
poyasi bilan barglari yashilligicha qoladi. D oni sarg‘ayib, yumshaydi va 
tim oq botirganda m um singari kesiladi. Tarkibidagi nam 40-20 % gacha 
kam ayadi, oziq m oddalar to ‘planish jarayoni to ‘xtaydi.
M a k k a jo ‘x o ri silos u c h u n d o n i su t-m u m p ish iq lik b o sq ic h id a
yig‘ishtirib olinadi. Boshoqli ham m a g ‘alla ekinlari, suli, tariqni doni 
uchun m um pishiqlik davrida o ‘rib, keyin yig‘ib olish mumkin.
T o ‘la pishiqlik bosqichida o ‘simlikning tupi butunlay sarg‘ayib, doni 
qotad i, hajm i birm uncha kichrayib, nam ligi 14-16% gacha, lalm ikor 
yerlarda yetishtirilgan boshoqli ekinlarda 8 % va bundan ham past b o iad i. 
T o ‘la pishiqlik davrida k o ‘p g ‘alla ekinlarining doni (m akkajo‘xori bilan

---

oqjo‘xoridan tashqari) to ‘kila boshlaydi. T o i a pishiqlik davrida g ‘alla 
kom baynda o ‘rib-yig‘ib olinadi.
G ‘alla ekinlarining yetilish bosqichlarini yangi uzilgan o ‘simlikdan 
tajribaxonada yoki dalada aniqlash kerak.
SA V O L L A R
1.Donli ekinlarning xalq xo'jaligidagi ahamiyati.
2. Don ekinlarining morfologik belgilarini izohlang.
3. G ‘alia don ekinlarining о ‘zbekcha va lotincha nomlarini ayting.
4. Donning tuzilishi va kimyoviy tarkibini izohlang.
5. G ‘alia don ekinlarining o'sish va rivojlanish bosqichlarini 
izohlang.