O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

A b u R ayxon B eruniy pedagogik qarashlari. Abu Rayhon Beruniy (973- 
1048) 362 yil 3-zulhijjada (milodiy 973 yil 4-sentyabr) Xorazm ning Qiyod (Kot) 
shahrida dunyoga keldi. Berun yoki birun so‘zi “tashqari” degan m a'noni anglatadi.
236

---

Beruniy Xorzam tili bilan birga sug'diy, forsiv, suryoniy, Yunon, qadimgi yahudiy 
tillarini, hatto qadimgi hind tili sanskritni ham o'rgangan. U Yunon klassik ilmi, 
astronomiya, geografiya, botanika, matematika, geologiya. tarix, etnografiya, 
falsafa va filologiyadan ham chuqur bilim oladi.
Abu Rayhon Beruniy ilmiy asarlar ro'vxati 152 ta kitob bo'lib, uning 31 tasi 
yetib kelgan. Bular “Geodeziya", "H indiston”, "Saydona", "Tafxim " ("M unajjimlik 
fanining ma'lumotlarini tanishtirish kitobi") kabi asarlaridir. Beruniy insonni 
tabiatning bir qismi deb bilgan, ilmni o'rganishda "O 'zim tekshirmagunimcha 
ishonmayman” degan shiorga bir umr amal qilgan.
Ilmiy bilimning eng muhim usuli, Beruniy talqinicha, erkin suhbat. savol- 
javobdir. Shuningdek olim ning fikricha, ilgari qo'lga kiritilgan ma'lumotlarni 
tekshirish va aniqlash maqsadlarida yozma manbalarni o'rganish muhimdir.
Beruniy o 'z davrida o'qitishning soxta, puch metodlariga qarshi chiqib, 
''O 'quvchini hamma narsaga o'rgatish"ga. tabiiy ko'rsatm alarga asoslanishga, 
bolaning kasbiy xususiyatlarini hisobga olishga chaqirgan. Beruniyning didaktik 
qarashlari mohiyatan ilg'or g'oyalarga asoslanadi. U ta'lim jarayonida o'qitishning 
turli shakl va metodlarini qo'llashni takJif etib shunday yozadi: ”
O 'q u v c h i f a n d a n  
fa n g a о ‘tib tursa, turli bog ‘larda yurganga о ‘xshaydi. Birini ко 'rib iilgurmay, 
boshqasi boshlanadi va о 'quvchi ularni ко ‘rishga qiziqadi. Bir xil narsa 
charchatadi, xotiraga malollik keltiradi".
Bilimlarni o'quvchilarga tushunarli bo'lishi, ta'limda samaradorlik uchun 
Beruniy quyidagilarga amal qilishni tavsiya etadi:
- 
sezgi organlarining m a ’himotlariga ко ‘ra... bilishni davom ettirish;
- fa n n i о ‘rganayotganda fikrlash, xotir/ab esga olish;
о 'rganilayotgan ilmlarni to ‘la bilish uchun, о 'sha ilmni tashkil etib turgan 
unsurlarni p uxta о ‘rganib chiqish;
bilishda oddiydan murakkabga, ma'lumdan noma'lumga, yaqindan uzoqqa, 
osondan qiyinga, dalillardan xulosalarga qarab borish;
uzoq о ‘tmishga oid bilimlarni о ‘rganganda shu ilm, fa n tarixini о ‘rganish;
237

---

hodisalarni, fa n asoslarini bir-biriga taqqoslab, solishtirib, har tomonlama 
chog ‘ishtirb о 'rganish.
Beruniy fikricha, kishi ehtiyoji tufayli paydo bo'lgan til uning hayotiy 
zaruriyatiga aylanib, doim o rivojlanib hamda takom illashib boradi. Bunday mehnat 
qilish jarayonida til 
kishilar fikr almashuvi, m uom ala qilishi va tajriba 
alm ashinishida asosiy vosita sifatida muhim rol o ‘ynaydi. Tilning bunday vazifasini 
va ijtimoiy hayotda tutgan o ‘rnini yaxshi payqagan Beruniy “So':, til yordamida 
ham m a narsaga erishsa b o 'l a d i deydi. M ana shuning uchun ham mutafakkir 
m uom ala vositasi - til kishilarning o ‘zaro fikr alm ashish ehtiyoji tufayli paydo 
boMgan, degan qat'iy ilmiy xulosaga keladi.
Beruniy ilm o'rganish insonlar uchun foyda ekanligi hususida shunday yozadi: 
“Ilm ni lining mohiyati uchun о ‘rganadilar. Пт о ':i la ::a t bag ‘ishlaydi. Odamlar 
ilm tufayli e:gulikka erishadilar. 
Ular ilm tufayli yovu:likdan xalos topadilar. 
Shuning о ':i eng aniq foyda, eng katta davlat emas-mi, axir ".
Shuningdek, Beruniy bilim umuminsoniy qadriyatlarni o ‘rganishning kaliti 
ekanligini, ilm -m a'rifatli odam jam iyat taqdiri, insonlar taqdiri uchun kurashuvchan, 
barcha yom onliklardan uzoqda bo'lishini ta'kidlaydi: “lim ning fo y d a si o ch ko':lik