O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I
Download 88 Kb. Pdf ko'rish
|
Ped
|
K o 'rsatm alilik prinsipi
B ilish n in g birinchi p o g 'o n a si jo n li m ushohada, y a ’ni tevarak atrofdagi n arsalar v a h o d isalarn i idrok etishdir. K o 'rsa tm a lilik prinsipi idrok etishni osonlashtirishi v a nazariy bilim larni hayot, am aliyot bilan b o g ia s h im konini beradi. Bu prinsip o ‘rg an ilay o tg an hodisalarga qiziqishni oshiradi, bilim larni puxtaroq egallashga y o rd am beradi. Ibn Sinoning qayd qilishicha, inson o 'z in in g o 'q u v m ash g 'u lo tlari b o sh lan ish id a, narsaning tashqi xossaiarini o 'rg an ish d a. uning aslini va tasvirini k o 'rib , o 'z ic h a bevosita bilim larni hosil qilishi m um kin. H ar qanday fanda avvalo, narsalarning ta ’rifi zarur. U larning m avjudligini esa piro v ard n atijad a isbotlash vositasida bilinadi. chunki ular m azkur fan aniqlaydigan h odisalardan iborat b o 'lad i. Ibn Sinoning ana shu xulosasi o 'q itish d a g i k o 'rsatm alilik n in g faqat bir jih atin i y o ritad i, xolos. X u lo sad a avvalo inson m avjud narsalarni yoki ularning tasvirlarini idrok etishi tufayli unda o b 'y e k tiv voqelik to 'g 'ris id a tasavvur hosil b o 'lish i va inson ularni to ‘g ‘ri aks ettirishi ta'k id lan ad i. O lim n in g ta ’lim otida k o 'rsa tm a lilik tushunchasi idrok etishning har xil turlari k o 'ris h , eshitish, sezish va h okazolar bilan b o g 'lan g an . Idrok etish tashqi sezgi orqali am alg a oshadi v a ushlab k o 'rish bilan ham r o 'y beradi. U shlab k o 'rish sezilg an n arsan in g issiqligi, sovuqligi. nam ligi, quruqligi. qattiqligi, yum sh o q lig i, o g ‘irligi, y en g illig i, shakli va hokazolarini bilish im konini beradi. Teri va m ushaklar sezg in in g q urolidir. N e rv la r ana shu kuchni m ushaklar va teriga yetkazadi. Y an A m os K om enskiy “ B uyuk d id ak tik a” nom li asarida “ O ltin q o id a” ni ifodalab sh unday y o zad i: “O 'q u v c h ila r sezib idrok etishi m um kin b o 'lg a n narsalarni, albatta, sezg ilar v o sitasi bilan, xususan: k o 'rish m um kin b o 'lg a n narsalarni ko’z bilan k o 'rib , hid i bor narsalarni hidlab k o 'rib , ta ’m ini sezish m um kin b o 'lg a n narsalarni tatib k o 'rib , u sh lab sezish m um kin b o 'lg a n narsalarni ushlab bilib olishlari kerak... B ird an ig a k o 'p sezgilar y o rd am id a idrok etish m um kin b o 'lg a n narsalarni, iloji boricha, bir n e c h a sezg ilar y o rd am id a idrok etish lozim ” . Y. A. K o m en skiy bu q o id a n in g uchta a so sin i ifodalagan: 43 B irin ch id a n , av v al sezm agan narsasi h aq id a k ish id a bilim ham boMmaydi. S h uning uchun ham o 'q itis h n arsalar haqida qu ru q m ulohaza y u ritish d an em as, balki n arsalarn i b e v o sita k uzatishdan boshlanishi kerak. Ikkin ch id a n , b ilim ning t o 'g 'r i va aniqligi ham faqat sezg ilarn in g g u v o h lig ig a b o g 'liq . D em ak, b ilim sezgilarga q an ch alik k o 'p ro q tayansa, u sh u n ch alik ish o n ch liro q b o 'la d i. B olalarga haqiqiy va m u stah k am ilm berish u chun, um um an, h am m a narsan i b ev o sita kuzatish va sezgilar aso sid a o ‘qitilishi kerak. U ch in ch id a n , sezg ilar x o tiraning eng ishonchli vositasi. A g ar kishi tuyani bir k o ‘rg an b o 'ls a , bir m arta qand vegan b o 'ls a , R im g a b ir m arta borib, uni d iq q at bilan to m o sh a qilgan b o 'ls a , bulbul xonishini bir m arta eshitgan b o 'ls a , bularning h am m asi x o tira d a m ustahkam qoladi va esdan chiqib ketm aydi. Y .A .K om enskiy o 'z m u lo h azasin i m u stah k am lash uchun fa y la su f fikrini keltiradi: "E sh itg an in i aytib b erad ig an o 'n ta k ish id a n o 'z k o 'z i bilan k o 'rg a n b itta guvoh a fz a l” . Y .A .K o m en sk iy xulosasi o ‘quvchini b o shqalarning n arsalar haqidagi k u zatish lari va g u v o h lik larin i em as, balki o 's h a narsalarning o 'z in i b ilish g a va tad q iq etish g a o 'rg a tis h zarur. M aktab am aliy o tid a ham tasd iq lan g an id ek , darsda o 'rg a n ila d ig a n h o d isan in g eng m uhim to m o n larin i aniq ifodalaydigan, a n a shu b elg ilarn i avval ajratish d a, keyin g u ru h lash d a, u m u m lash tirish d a o 'q u v c h ila rg a h a la q it b erad ig an o rtiq ch a elem en tlard an xo li k o 'rsa tm a ii q o 'lla n m a la rd a n , sh u n in g d ek , o b ra z li tasv irlar sxem atik tasv irlarg a u y g 'u n la s h g a n h olda, y a ’ni o 'q u v c h ila rn in g fik rlash in i m u ay y an d an m av h u m g a oson y o 'n a ltira d ig a n qilib ishlangan k o 'rs a tm a ii q o 'lla n m a la rd a n fo y d alan ish g 'o y a t sam arali tadbirdir. B o s h la n g 'ic h sin fla rd a o b 'y e k tla rn in g o 'z in i n am o y ish etish y o k i u la r b ilan b e v o sita ta b ia td a ta n ish ish , d arslard a n arsalarn in g o 'z id a n ib o rat tarq atm a m ateriallarn i q o 'lla s h m aq sa d g a m u v o fiq d ir. R asm li k o 'rsa tm a ii q o 'lla n m a la r: m an za ra tasv irlari, d iap o zitiv v a d iafilm larn in g sam arasi kam roq b o 'ls a d a , lekin u la r orqali ham u yoki b u n arsalar to 'g 'r i s i d a y a x lit tasav v u rla r hosil qilish m um kin. A ralash k o 'rsa tm a ii v o sita la r to 'p la m i o 'q u v jih o z la rin in g m uhim elem en ti b o 'lis h i kerak. U lar dars v a q tla rid a tu rli k o 'rsa tm a ii vaziy atlarn i y aratish , te z o ’z g artirish v a b irla sh tirish d a y o rd am b erad i. B u n in g uchun rasm li m ateriallard an foy d alan ilad i yoki d o sk ag a b o 'r 44 bilan rasm lar, chizm alar chiziladi va har xil yo zu v lar bajariladi. U larning didaktik im k o n iy atlari b ir xildir. Shuni ta ’kidlash lozim ki, k o 'rsa tm a li qurollarni, shu ju m lad an , ta ’lim ning tex n ik vo sitalarin i universallashtirish yaram aydi. U lar b o sh la n g 'ic h sin f o ‘quvchiIarini o 'q itish d a beqiyos katta aham iyatga egadir, am m o o ‘quv ja ra y o n id a au d io v isu al ko 'rsatm ali v o sitalard an ham foydalaniladi. B ular q u yidagilardan iborat. 1 .D a stu rd a g i ashyolarni qayta ishlash m avzusi b o 'y ic h a kirish darsida o 'q u v filim in i nam oyish etish va keyingi d arslarda kinofragm entlar, diapozitivlar, diafilm lar v a jad v allarn i q o 'lla sh . 2. M av zu n in g xususiy m asalalarini diapozitivlar, diafilm lar, ja d v a lla r, nam oyish q ilin ad ig an tajribalar, k inofragm entlardan foydalanib. ishlab chiqish. M azkur m avzu b o 'y ic h a um um lashtirish d arsida o 'q u v film ini k o 'rsatish . 3. D arsd a o 'q itu v c h in in g tushuntirishi bilan birgalikda slaydlar, kinofragm entlarni v a d arsning o x irid a o 'q u v film ini nam oyish etish. 4. O 'q u v c h ila rn in g tasavvurini kengaytirish, shakllanadigan tu shunchalar m azm uni to 'liq lig in i ta 'm in la sh uchun ekran q o 'lia n m a la rid a n foydalanish. K o 'rsa tm a li v o sitalarn in g turli didaktik vazifalari va im koniyatlarini nazarda tu tib , darsda u larn i kom pleks holda q o 'lla sh talab qilinadi. A na shu taqdirdagina darsn in g har b ir bilish vazifasini hal qilishda eng yuqori sam araga erish ish m um kin. S hular bilan birga, o 'rg a n ila y o tg a n hod isan in g turli jih atlarin i yoritish lozim b o 'lg a n d a g in a h ar xil k o 'rsa tm a la rd a n foydalanish o 'z in i oqlaydi. C hunki m azk u r jih a tla rn in g har birini k o 'rsa tm a lilik n in g m a ’lum turi y o rd am id a ishonarli tarzda va to 'la y oritilishi m um kin. K o 'rsa tm a li vositalarni tan lash d a u larning im koniyatlarini har bir o 'q u v c h i pred m etin in g o 'z ig a xos xususiyati v a har qaysi d arsning m azm uni bilan taqqoslash zarur. K o 'rsa tm a li q o 'lla n m a la rd a k o 'rsa tm a lilik n in g quyidagi har xil turlaridan foydalaniladi: 1. T abiiy k o 'r sa tm a lilik o 'q u v c h ila rn i m avjud ob yektlar: o 's im lik la r, hayvonlar, m in erallar v a h okazolar bilan tanishtirishni taqozo etadi. T abiiy k o 'rsatm alilik n i sin fd a ham , ek sk u rsiy alar p aytida ham nam oyish etish m um kin. 45 2. H ajm li ko'rsatm alilik m avjud olam ning hajm li aks etishidir. Bu esa fotosurat, rasm , videofilm lardan iboratdir. 3. O vozli ko'rsatm alilik tovush obrazlarini ifodalash uchun ovozli vositalardan foydalanish. 4. R am ziy va grafik ko 'rsatm alilik xaritalar, rejalar, sxem alar, chizm a va d iagram m alar. U lar m avjud voqelikni shartli um um lashgan ram ziy k o 'rin ish d a aks e ttirish sababli fikrlashni rivojlantiradi. M aktabda birinchi sinfdan to ‘qqizinchi sinfgacha k o ‘rsatm alilikning ana shu b archa turlaridan foydalaniladi, lekin, tabiiyki, b o sh la n g 'ic h sin flard a o 'q u v ch ilarn in g yoshini hisobga olib, ularga bevosita kuzatishlarni topshirish, y uqori s in f o ’quvchilari fikrlashining riv o jlan ish id a ram ziy va grafik k o 'rg a z m a la rn i k o 'p ro q q o 'lla sh kerak. K o 'rsatm alilik , ayniqsa, o 'q u v c h ila r o 'rg a n ila d ig a n u yoki bu n arsalar to 'g 'r is id a m uayyan tasav v u rg a eg a b o 'lm a g a n p ay td a ju d a zarurdir. A m m o shuni ham unutm aslik lozim ki, k o 'rsa tm a li q o 'lla n m a la rn i nam oyish etish g a tay y o rlan m aslik yoki ularni n o to 'g 'r i tanlash faqat zarar keltiradi. Download 88 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|