O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

T arbiya — ijtim oiy h odisa sifa tid a uning m ohiyatini ifoda etuvchi qu yid a g i 
a so siy b elg ila ri bilan ifodalanadi:
1. T arbiya o 'sib kelayotgan a vlo d n i ijtim oiy hayot va ishlab ch iqarish  
sh a ro itla rig a j a l b etish, ular bilan eskirayotgan va hayotdan ch iqayotgan larin i 
alm ashtirish am aliy ehtiyojidan kelib chiqqan.
2. T arbiya - doim iy :a ru r va umum iy kategoriya. U insoniyat ja m iy a ti y u za g a  
kelishi bilan b irg a p a y d o bo 'ladi va ja m iy a tn in g о 'z iy a sh a r ekan, и ham mavjud.
Inson tarb iy asi h aq id a fik r y u rita r ekan, Ibn Sino q uyidagilarni qayd qiladi: 
“ ... h a yvo n o t olam i ta b ia t in 'om lari bilan qanoatlanadi, insonga esa bu y e ta r /i 
emas. U oziq—ovqatga, kiyimga, bosh pan aga muxtoj. H ayvonlar ta b ia t in 'om larini
126

---

shunchaki o'zlashtiradi. Inson esa o 'z m ehnati bilan o 'ziga oziq-ovqat, ity-joy, 
kiyim -kechak ishlab chiqaradi. Buning uchun odani ziroatkorlik va xunarm andchilik 
qilish i lozim. H ayvonlar to 'da bo ’lib yashasada, yakka ho/da ham yashayverishadi. 
O dam lar yakka holda yash ash uchun barcha vositaga eg a bo 'la olmaydi. Shuning 
uchun odam lar m uloqotga, o ’zaro yo rd a m g a muxtoj"’ (Ibn Sino "R uh holatiga 
sh arx lar” ). Ibn Sino ta 'lim o tig a k o 'ra . inson tarbiyasi uning aqliy va jism o n iy
rivojlanishi birligini ta'm in la sh d a n iborat.
F orobiyning fikricha, inson kom il b o ’lishi uchun tafakkuri yuksak darajada 
riv o jlan g an b o ’lishi lozim . T afakkur shu q adar b o ’lishi kerakki, u insonga bir 
nim ani x ab ar qilganda, inson sh u u rid a ham . ong id a ham o 's h a narsa abadiy 
m uhrlanib qolishi lozim .
B eruniy nuqtai nazariga k o ’ra inson hayvondan ongi bilan farqlanadi. Bu 
farqni u ja m iy a td a g i turfa xil ehtivojlar bilan, undan yashirin narsani anglashga 
intilish bilan tushuntiradi. U kelajak d a nim a b o ’lishini k o ’ra oladi. ehtivot 
ch o ralarin i k o ’rad i v a faoliyatni b a rta ra f etish y o 'lla rin i izlaydi.
F orobiy kabi B eruniy ham insoninig tabiatiga k o 'ra ijtim oiy xususiyatga ega 
ekanini aytib, faqat boshqa odam lar bilan m avjud b o 'lish i im koniga k o 'ra ekanligini 
ta 'k id la y d i. U ning fikricha, inson qim m atining asosiy m ezoni - m ehnat va ishdir. U 
har bir insonga uning o ’z ishini m ahorat bilan m ohirona ajratishga k o ’ra baho 
b erilish in i y o zg an edi.
T arb iy an in g shaxsni shakllanishi va rivojlanishi m aqsadga y o ’naltirilgan 
ja ra y o n sifatid a talq in qilingan zam onaviy ilmiy tasav v u rlar o ’z y ak u n id a qator 
pedag o g ik g ’o y alarn in g o ’zaro uzoq kurashiga olib keldi. Shaxs shakllanishi va 
riv o jlan ish id a tarb iy an in g y u k sak aham iyatini ta ’kidlab, A .S .M akarenko shunday 
y o zad i: ''Men ta rb iya viy ta'sirn in g m utlaqo cheksiz qudratiga ishonam an”. 
J.J.R u sso av to rito r tarbiyani inkor qilib, erkin tarbiya nazariyasini ilgari suradi. 
B olani o ’sayotgan inson sifatida h u rm at qilishni. bolani tarbiya ja ra y o n id a tabiiy 
rivojlanishini har tom onlam a ra g 'b a tla n tirish g a chaqiradi.
127

---

Jism oniy, aqliy, a x lo q iy v a estetik jih atd an shaxs sh akllanishi birligi inson 
ravnaqi va istiqbolining o 'z ig a x o slig id ir. A ynan shuning uchun tarb iy ag a y ax lit 
y o n d ash u v talab qilinadi.