O 'z b e k is t o n respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsuc ta’lim vazirligi r. A. Z o h id o V
bo'ladi. M o y quyuqlashib, ishqalanishga sarflanadigan q u w a t oshadi
Download 30.82 Kb. Pdf ko'rish
|
bo'ladi. M o y quyuqlashib, ishqalanishga sarflanadigan q u w a t oshadi. B undan tashqari, yonuvchi aralashma qism an tom chiga aylanib, silindrlar devoridagi m oyn i yuvib tushiradi. N atijada silindr-porshen guruhiga kiruvchi detallarning yeyilish i ortadi. D em ak , dvigatelning juda qizib ketishi yoki haddan tashqari sovib qolishi uning foydali q u w atini kamaytirib, tejamkorligini yom onlashtiradi. S ovitish tizim i esa dvigatelning ishlashi u ch u n qulay bo'lgan issiqlik m arom ini belgilangan holda saqlab turadi. 7 7 -§ . Sovitish suyuqliklari Sovitish suyuqligi sifatida asosan suv ishlatiladi. Chunki u issiqlikni o'ziga tez qabul qiladi va tarqatadi, arzon va yetarli m iqdorda b o'ladi. 189 Lekin sovitish tarm og‘ida qaynagan suvning quyqasi c h o ‘kib, suv g'ilofi, devorlarida tuz qatlami paydo bo‘Iadi. Natijada silindrlar blokining issiqlik o'tkazish qobiliyati sustlashadi, suv g'iloflarining devorlari zanglash natijasida yem iriladi. Suv qishda muzlab, dvigatelning devorlarini darz ketkazishi yoki yorib yuborishi m um kin. Shuning uchun sovituvchi suyuqlik sifatida yuqorida aytib o ‘tilgan kamchiliklardan holi bo'lgan antifriz keng qo'llanilm oqda. Antifrizning ikki xili ishlab chiqariladi. Antifriz M -40: 47 foiz suv, 53 foiz etilenglikol (m uzlash harorati 233K) (-40°C ); antifriz M -65: 34 foiz suv, 6 6 foiz etilenglikol (m uzlash harorati 207K ) ( 6 6 °C ). Antifriz kishi organizm i uchun zaharli. U n in g issiqlik sig'imi suvnikiga nisbatan ancha kam. Shuning uchun sovituvchi suyuqlik sifatida antfriz qo'llanilganda tizim ning issiqlik tarqatish qobiliyati suv bilan sovitilgandagiga nisbatan past. Natijada silindrlar devorining harorati 15 20°C ga ortiqroq qiziydi. Shu sababli antifrizning issik kunda qo'llanilishi ba’zan dvigatelni haddan tashqari qizdirib yuboradi. Yuqorida aytilgan sabablarga ko'ra sovituvchi suyuqlik sifatida qish davrida antifriz va yoz kunlarida toza yum shoq suv ishlatish maqsadga m uvofiq. Tizim da ishlatish uchun yom g'ir yoki qor suvi tavsiya qilinadi. C hunki bu suv yum shoqlik xususiyatiga ega. Bu maqsadda quduq, bulok yoki dengiz suvini ishlatish yaramaydi. Daryo va ko'l suvlarini yum shatish uchun bu suvlar 30...40 m inut qaynatiladi va sovitish tarm og'iga quyishdan a w a l b esh-olti qavat dokadan o'tkazib tozalanadi. 7 8 -§ . Suyuqlik bilan sovitish tarmog‘ining tuzilishi Radiator dvigatel blokida qizigan sovitish suyuqligining issiqligini havo oqim i ta’sirida tashqi muhitga tarqatib, haroratini pasaytirish uchun xizmat qiladi. U yuqori va pastki bakchalar, o'zak panjaralar va m ahkam lovchi detallardan iborat. Suyuqlik yuqori bakchaning b o 'g 'z id a n quyiladi. B o'g'iz qopqoq bilan jips berkitiladi. Qopqoqqa bug' o'tkazish naychasi, bug' havo klapanlari o'rnatilgan bo'lib, radiatorning ichki hajm i tashqi m uhit bilan shu klapanlar orqali tutashadi. Radiator o'zaklarining turlari naychali, plastinkali yoki asalari inisim on panjarali bo'lishi m um kin. Termostat — sovuq dvigatelni qizdirishni tezlatib, sovitish g'ilofid an suyuqlikning maqbul haroratini o 'z-o 'zid a n rostlab, uning belgilangan h a ro ra tin i t a ’m in lab turish u ch u n xizm at q ilad i. Q o 'lla n ila d ig a n term ostatlar ikki xil bo'ladi: suyuqlik (Z M Z ) yoki qattiq (Z IL -1 3 0 ) to'ldirgichli termostatlar. Suyuqlik termostatlari balloni yupqa jezdan y o 'I -y o 'l q ilib silin d r sh a k lid a yasalgan b o 'lib , b a llo n ic h ig a tez bug'lanadigan suyuq efir yoki etil spirtning suvli eritmasi quyiiladi. Ballon 190 term ostatning korpusi uning yuqori qism iga klapan tirgagi ikki uchi bukik jez ch an gak bilan birga kavsharlangan. D vigatel yurgizilganda gMlofdagi suyuqlikning harorati 343"K (70"C) dan past bo'lganligi sababli term ostat klapani yopiq b o'lib , g'ilofdagi suyuqlik o'tkazuvchi 9 teshikcha orqali suv nasosiga qaytadi. Bunda suyuqlik kichik doira b o'yich a aylanishi sababli t e z q iziyd i. N atijad a d v ig a teln in g qizish i an ch a te z la sh a d i. Sovituvchi g'ilofdagi suyuqlik harorati 3 4 3...348 К (70....75"C ) gach a gacha ko'tarilib, term ostat ballondagi aralashm a bug'larini kengaytiradi. Natijada ballon uzayadi va uning klapani qism an ko'tarilib, su yuqlikn ing m a ’lum m iqdori radiatorga, m a ’lum m iqdori esa suv nasosiga o 'ta boshlaydi. K eyinchalik suyuqlikning harorati 365 К (90"C) ga yetishi bilan klapan to'liq o ch ilad i, suyuqlik asosan radiatorga yuboriladi. 7 9 -§ . Havo bilan sovitish tarmog‘i H avo bilan sovitiladigan avtom obil dvigatellarida asosan h avo oq im in i m ajb u riy y o 'n a ltir is h u su li q o 'lla n ila d i. D v ig a te ln in g s ilin d r va kallaklaridan issiqlik tarqatishni tezla tish m aqsadida ularning tash q i devorlariga qovurg'alaryasalgan. Bu hoi dvigatelning um um iy joylanishiga va uning b a ’zi qism larining konstruksiyasiga ta ’sir etadi. H avo bilan sovitiluvchi avtom obil dvigatellarining yaxshi sovitilishi havo oq im in in g tezligiga, bu o q im n in g silindr va kallak atrofidan aylanib o ’tishiga bog'liq. 80 -§ . Moylash tarmog‘i va uning vazifalari Dvigatel detallarining katta yuklanishlarda ishqalanib ishlashi ularning y e y ilish ig a va q iz ish ig a o lib k e la d i. S h u n in g u ch u n d v ig a te ln in g ishqalanuvchi detal yuzalariga uzluksiz ravishda m oy yuborib turish zarur. Bu vazifani dvigatellarda m oylash tarm og'i bajaradi. M o y la sh ta r m o g 'i d v ig a tel ish la y o tg a n d a u n in g is h q a la n u v c h i yuzalariga kerakii m iqdorda m oy yetkazib beradi. Natijada ishqalanuvchi sirtlar q ism a n so v iy d i, ish q a la n ish i va y ey ilish i k am ayad i h a m d a detallarning yeyilishiga sababchi m oyga yopishgan yeyilgan zarrachalar m oy bilan birga karter tubiga tushadi va bu m oy keyin kayta tozalanadi. M oy quyish naychasi orqali m o y karter tubiga tushadi. Karter tubidagi m oy sathi sath o 'lch a g ich dastagi bilan o'lch an ad i. Ishlatilgan m oyn i chiqarib tashlash uchun karter tubiga tiqin kirgizilgan. Odatda karter tubining eng pastki qism ida m oy nasosining m oy qabul qilgichi joylashadi. M oy nasos yordam ida dag'al filtrdan o 'tib , asosiy m oy kanaliga boradi. 191 Dvigatel sovuqligida yoki uning tirsakli vali juda katta aylanishlarda ishlaganda tarm oqdagi m oy bosim i juda ko'tarilib, m oylash tarm og'i naychalarini yorib yuborishi m um kin. Buning oldini olish va tarm oqqa m oy belgilangan bosim ostida borib turishi uchun nasosning pastki qismiga qaytarish (reduksion) klapan o'rnatilgan, u tarmoqqa oshiqcha o'tayotgan m oyning bir qism ini karter tubiga qaytarib, m oy bosim ini bir m e ’yorda ushlab turadi. D ag'al filtrning ifloslanishi natijasida uning m oy o'tishiga bo'lgan qarshiligi oshib ketadi yoki m oyni asosiy m oy kanallariga butunlay o'tkazm ay qo'yadi. Bu paytda m oy o'tkazish klapani orqali asosiy m oy yo'liga o'tadi. B a’zi hollarda mayin filtrga saqlagich klapani o'rnatilishi mumkin. M oy asosiy m oy yo'li orqali blokdagi m oy teshiklaridan chiqib, tirsakli valning uzak bo'yinlari va taqsim lash valining podshipniklariga o'tadi. Blokdagi tik joylashgan tuynuk yoki m oy naychasi orqali m oy korom islo o'qiga yuboriladi. K orom islodagi m oy yo'li orqali m oy klapan o'zagining tubi va shtangaga oqib tushadi. Shatun podshipnigiga m oy o'zak bo'ynidan tutashtiruvchi m oy yo'li orqali bosim ostida o'tadi. B a ’zi dvigatellarda porshen barm og'iga m oy shatun o'zagidagi m oy yo'li orqali bosim ostida yuboriladi. 8 1 -§ . Ishlatiladigan moylar Dvigatel detallarini m oylash uchun ishlatiladigan m oylar m azutni qayta haydash yo'li bilan olinadi va ular erigan aralashmalardan tozalangan m oylar deb ataladi. Ishlatiladigan m oyning moylash xususiyati ishqalanuvchi detallarning y u z a la rid a y u p q a m o y p ard asi y o k i ish q a la n ish p a y tid a b o 'r tib chiqm aydigan oksidlar pardasining hosil b o'lish id an iborat. Bu m oy pardasi ishqalanuvchi detallarning bir-biriga bevosita tegib turishiga, yeyilish zarrachalarining ishqalanuvchi yuzalarga payvandlanib qolishiga va detallarning tez yeyilishiga yo'l qo'ym aydi. Bu pardalar 100°C gacha issiqlikda ham qovushoqligini va moylash xususiyatini saqlab qolishi lozim . B undan tash q ari, m o y ish q alan u vch i d etallar qizigan y u za la rin in g issiqligini o'ziga olib, ularni sovitish xususiyatiga ham ega b o'lish i kerak. M o y n in g q o v u s h q o q lig i, o k s id la n is h g a c h id a m lilig in i o s h ir is h , zanglam aslik va yuvib ketish hodisalarini yaxshilash, shuningdek, yuqori haroratda suyulm aydigan bo'lishi uchun unga 3...14 foiz har xil tarkibli murakkab q o'sh ilm a qo'shiladi. Odatda quyidagi k o'p tarkibli (A Z N I -1 , P S S -200 A, V N IIN M -3 6 0 va boshqalar) m oylar ishlatiladi. Karbyuratorli dvigatellar uchun ishlatiladigan m oyning belgisi A S -8 yoki A S -1 0 (G O S T - 10514-61). B elgidagi A harfi m oyning avtom obil m oyi ekanligini, С 192 harfi sellektiv usulda tozalanganligini, 8 raqami esa m oyning 373 К (100°C) dagi qovushoqligini bildiradi. Raqam qancha katta bulsa, m oyn in g q o v u s h o q lig i sh u n c h a y u q o ri b o 'la d i. S o v u q iq lim d a ish la y d ig a n dvigatellarda qovushqoqligi 8 va undan past, issiq iqlimda ishlaydigan dvigatellarda esa q ovu sh q oq ligi 10 va und an yuqori b elg ili m o y la r ishlatiladi. Y engil avtom obil dvigatellari u ch u n sifati yuqori m oylar ishlatiladi: M IG № 8 , M 8G № 9 va M 1 0 G № 1 0 (T U -3 8 -1 -6 3 ) . Bulardan M 1 0 G № 1 0 barcha iqlim sharoitlariga, M 12G № 8 issiq sharoitga va M 8 G № 9 sovuq sharoitga m o'ljallangan. D iz e l dvigatellari uchun m axsus yuqori sifatli m oylar ish latilad i. M asalan, Y a M Z -2 3 6 va Y a M Z -2 3 8 dizellari u ch u n qishda D S -8 , yo zd a esa D S -1 1 (G O S T -8 5 8 1 -6 1 ) m oylari ishlatiladi. A vtom obilning boshqa m exanizm va ishqalanuvchi detallari uchun boshqa turli moylar ishlatiladi. Nazorat savollari /. Ichki yonuv dvigatellardagi sovitish usulini tushuntirib bering. 2. Dizel dvigatellari bilan yengil avtomobil dvigatellarida bir xil jarayon sodir bo ‘ladimi? 3. Ichki dvigatellarni moylash usulini so'zlab bering. 4. To ‘rt taktli dvigatellaming ishlash uslubini aytib bering. 5. Dvigatelni sovitish nima ? 6. Dvigatelda gazning taqsimlanishi qanday? 193 H olat parametrlari — ishchi jism holatining o'zgarishi; H olat tenglam asi — termik parametrlarning bog'lanish ifodasi; T e r m o d in a m ik siste m a — o 'z a r o va a tr o f-m u h it bilan issiq lik alm ashinadigan jism lar majmuasi; Issiqlik sig'im i — jism ga qancha miqdorda issiqlik berilishi; Issiqlik m iqdori — energiyaning issiqlik usulida uzatilishi; Ish - energiyaning ish usulida uzatilishi; Term odinam ikaning I-qonuni — issiqlikning bajarilgan ishga aylanishi; Term odinam ik jarayonlar — ishchi jism ning holatini izohlash; T erm odinam ikaning II-qonuni - issiqlik bir qism ining ishga aylanishi va qolgan qism ining sovutgichga berilishi; Issiqlik m anbayi — issiqlikning ishchi jism ga berilishi; Sovutgich — ish ch i jism dan issiqlikni qabul qilish; Foydali ish koeffitsienti (F IK ) — issiqlikning qanchasi ishga aylanishi; Suv bug'i — term odinam ik jarayonlarda ishtirok etuvchi ish ch i jism ; Issiqlik o'tk azu vch an lik — haroratlar farqi tufayli issiqlikning bir jismdan ikkinchi jism ga o'tishi; Konvektiv issiqlik almashuvi - m uhit zarrachalari siljishi tufayli qattiq jimsdan m uhitga issiqlik berilishi; Nurlanish — tabiatdagi jism larning nur yoki issiqlikni qabul qilishi tufayli issiqlik tarqalishi; Qaynash — jism agregat holatining o'zgarishi; K ondensatsiya — qaynayotgan jism dan issiqlik olib ketilishi tufayli kondensat hosil bo'lishi; M e z o n — issiq lik u za tilish id a g i k attalik larn in g fizik m a ’n o sin i ifodalaydigan o 'lch am siz kattalik; Issiqlik balansi — berilgan va sarflangan issiqlikning m uvozanati; Bug' turbina qurilmalari (B T Q ) - ishchi jism issiqligi bajarilgan ishga aylanishida ishtirok etuvchi qurilma; G az turbina qurilmalari (G T Q ) — yoqilg'i yonishidan h o sil bo'lgan gazlarni ishlatuvchi qurilma; Ichki yonuv dvigatellari (IY oD ) — yoqilg'i yonishida h osil bo'lgan issiqlikni ishlatishda ish bajaradigan qurilma; Q ozon xon a — bug' hosil qiluvchi qurilma; K ondensator — bug'ni suvga aylantiruvchi qurilma; Ekonam ayzer — suvni isitib beruvchi qurilma. Tayanch iboralar 194 Izohli so‘zlar Parametr — kattalik; A bsolyut — mutlaq; Ishchi jism — gaz yoki bug1; S olishtirm a — m oddaning birligi; Entalpiya - to'liq energiya; Entropiya — issiqlik aylanishi; Eksergiya — m aksim al ish; Izobarik jarayon — bosim i o'zgarm as jarayon; Izoxorik jarayon — hajmi o'zgarm as jarayon; Izoterm ik jarayon — harorati o'zgarm as jarayon; A diabatik jarayon — tashqi m uhit b ila n issiqlik alm ash m ayd igan jarayon; Politropik jarayon — jarayonlarning m ujassam liligi; Sikl — aylanm a jarayon; Fazaviy o'tish - bir fazadan ikkinchi fazaga o'tish holati; B ug'lanish - jism yuzasidan suyuqlikn ing bug' holatiga o'tish i; Sublim atsiya — qattiq holatdan bug' holatga o'tish; D esublim atsiya — gaz holatdan qattiq holatga o'tish; Erish — qattiq holatdan suyuq holatga o'tish; K onveksiya — jism zarrachalarining o 'r in alm ashishi; Kriteriy — m ezon; l.t.n .e . — 1 ton n a neft ekvivalenti (1 t.sh .yo. *1,5) 195 MUNDARIJA K irish ...................................................................................................................................... 3 I BO‘LIM. TEXNIKAVIY TERMODINAMIKA I bob. Umumiy ma’lumotlar.................................................................................... 4 1-§. Termodinamik uslubning asosiy xossalari..................................................... 4 2-§. Ishchi jism va termodinamik tiz im ................................................................ 5 3-§. Asosiy termodinamik holat parametrlari...................................................... 6 II bob. Ideal gazlarning xususiyatlari................................................................... 9 4-§. Ideal gazning holat tenglamasi........................................................................9 5-§. Real gazning holat tenglamasi...................................................................... 10 6-§. Ideal gaz aralashmalari 11 7-§. Ideal gazlarning issiqlik sig'im i..................................................................... 13 III bob. Termodinamikaning birinchi qonuni..................................................... 19 8-§. Termodinamik jarayonda ish va issiqlik miqdori...................................... 19 9-§. Ichki energiya va entalpiya............................................................................ 20 10-§. Termodinamikaning birinchi qonuni........................................................ 21 11-§. Entropiya.........................................................................................................22 IV bob. Asosiy TerMoSinaMik jarayonlaming tahlili......................................... 25 12-§. Izobarik jarayon..............................................................................................25 13-§. Izoxorik jarayon..............................................................................................26 14-§. Izoter mik jarayon.......................................................................................... 27 15-§. Adiabatik jarayon........................................................................................... 28 16-§. Politropik jarayon.......................................................................................... 30 V.bob. Termodinamikaning ikkinchi qonuni...................................................... 39 17-§. Aylanma jarayonlar........................................................................................ 39 18-§. Karno s ik li.......................................................................................................40 19-§. Termodinamikaning ikkinchi q o n u n i....................................................... 41 20-§. Eksergiya.......................................................................................................... 42 VI bob. Suv bug‘i .................................................................................................... 47 21-§. Bug'lanish va bug'ning termodinamik parametrlari .............................. 47 22-§. Suv bug'ining P-V diagrammasi.................................................................48 23-§. Suyuqlik va quruq bug'ning asosiy parametrlari. Bug' hosil bo'lish issiqligi............................................................................ 50 24-§. Nam to'yingan va o'ta qizigan suv bug'ining asosiy parametrlari......51 25-§. Suv bug'ining T-s diagrammasi.................................................................. 52 26-§. Suv bug'ining h-s diagrammasi................................................................... 53 27-§. Suv bug'i holatining o'zgarish jarayonlari.................................................53 196 VII bob. Bug‘ turbina qurilmalari....................................................................... 57 28-§. Renkin sikli.......................................................................................................57 29-§. Oraliq qizdirishli bug‘ trubina qurilmalari sikli........................................58 30-§. Issiqlik bilan ta’minlash asoslari................................................................. 60 VIII bob. Nam havo................................................................................................. 63 31-§. Asosiy tushunchalar........................................................................................63 32-§. Nam havoning termodinamik parametrlari............................................. 64 33-§. Nam havoning h-d diagrammasi................................................................65 IX.bob. Kompressorlar............................................................................................ 68 34-§. Kompressorlar va va ularning turlari......................................................... 68 35-§. Markazdan qochma kompressorlar.............................................................71 X bob. Ichki yonuv dvigatellarining sikllari 75 36-§. Ichki yonuv dvigatellari sikllarining termodinamik ta h lili....................75 37-§. Hajm o'zgarmas bo'lganda issiqlik keltiruvchi s ik l................................ 76 38-§. Bosim o'zgarmas bo'lganda issiqlik keltiruvchi sik l............................... 78 39-§. Aralash holda issiqlik keltiruvchi sik l......................................................... 80 XI bob. Gaz turbina qurilmalarining sik llari..................................................... 85 40-§. Gaz turbina qurilmalari................................................................................ 85 41-§. Bosim o'zgarmas bo'lgandagi issiqlik keltiruvchi gaz turbina Download 30.82 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling