O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi
|
14-PSIXOLOGIY-E-.G-Goziyev-2011-Darslik
|
holatini tahlil qiiish degani) ilmiy jih a td a n o ‘rganishni
psixologiya fani predmeti tarkibiga kiritish davri keldi. Psixologiya fani tabiatshunoslik fanlari va falsafa ncgizida paydo b o l g a n b o 'lib , hanuzgacha u n i n g na gum anitar, na tabiiy fanlar q atoriga kiritilishi a n iq la n g a n i y o ‘q, biroq sh u n g a q a r a m a y , uni liar ikkala y o ‘nalishdagi so h a ta r b o 'y ic h a t o ‘p langan m a ’lumotlar, q o n u n iy a tla r birlashuvi- ning m ahsuli d e b atash m um kin. A m m o psixologiyaning tarkibida h am gum anitar, h a m ijtim o iy bilimlar mavjud b o l is h i d a n q a t ’i nazar, u alohida xususiyatga ega boMgan mustaqil fandir. Bizningcha {E.G % e h tim o l uning mohiya- tini ochib berish uch un boshqa m a n b a g a murojaat qilish haqiqatga yaqinroq. Chunki psixologiya fani yaqqol inson fazilati, m u a y y a n j a r a q q i y o t x u su s iy a tla ri, m e x a n iz m - lari, q o nuniyatlari, o'ziga xoslik, a lo h id a lik , yakkahollik tabiati yuzasid an bahs yuritadi. S h u jih a td a n psixologiya fanini tahlil qilishda uning qay fan sohasi bilan aloqasini aniqlashdan k o 'r a ilmiy va kundalik t u r m u s h psixologiyasi o'rtasidagi m u n o sa b a t to ‘g‘risida m u lo h a z a yuritish m aq - sadga m uvofiqdir. M a ’lumki, h a r q a n d a y fan negizida muayyan darajada odamlarning tu rm u s h va amaliy tajribasi o lz aksini topgan bo'ladi. Masalan, k im yo predm eti m odda- larning xususiyatlari, ularning zich ligi, o g ‘irligi, o 'z a ro birikuvi t o ‘g ‘risidagi kundalik t u r m u s h bilimlariga suya- nadi, m a te m a tik a fani sonlar, m iq d o r iy m unosa ba tla r, geom etrik shakllarning xossalari, trig o n o m e trik funksiyalar haqidagi inson tasawurlari asosiga quriladi. Lekin psixologiya yuzasidan a n a s h u nday m u lo h a z a la r yuritish yoki bildi- rish m u m k in em as, chunki uning z a m irid a tu bd an boshqa- cha o ‘ziga xoslik yotadi. Har qaysi shaxs kundalik turm u sh- ning o ‘ziga xos psixologik bilimlarini egallagan b o l i b , o ‘z saviyasi, salohiyati bilan turlicha k a m o lo t ko^rsatkichiga egadir, h a tto u n in g turmush tajribasi va bilimlari ilmiy psixologik b ilim la rd a n u s tu n r o q t u r i s h i h a m m u m k in ( „Qari bilganni — pari bilm as1'). C h u n o n c h i , yirik yozuv- chilar (shaxslararo munosabat va m u o m a la , m uloqot xu susiyatlari yuzasidan kuzatuvchanlikka egadirlar), shifo- korlar, 0 ‘q itu v c h ila r, ru honiylar, s a v d o g a r la r k ish ilar bilan uzluksiz ravishda m u o m a la g a kirishishlari u c h u n ularning ichki du n yosi va xulq-atvoriga oid bilimlari ham yuksak darajadadir. Lckin h a rq a n d a y insonda ozmi, ko'pmi psix o lo gik b i l i m l a r m avjuddir. B u n in g dalili sifatida o d a m la rn in g bir-birlarini tushunishlari, t a ’sir o ‘tkazish- lari, x u l q - a t v o r o q ib atin i o ld in d a n b a s h o ra t qilishlari, kishining yakkahol xususiyatlarini hisobga oigan holda unga y ordam ko 'rsa tish la rin i t a ’kidlab o 'tis h n in g o'zi kifoya. S h u la rd a n kelib chiqib, endi kundalik turm ushning psixologik bilimlari bilan ilmiy psixologik bilimlar o ‘rtasidagi tafovutlarga d o i r m u lohaza ynritish m u m k in . Kundalik turm u sh ga o id psixologik bilimlar dastavval, yaqqol va alohida o lin g a n holat hamda vaziyatni o 'z ichiga qam rab oladi. M asalan, sinchkov bola o 'z m uddaosiga yetish uchun otasiga, on a sig a , buvasiga, opasi h a m d a akasiga h a r xil uslub bilan t a ’sir o'tkazadi, turlicha vositalardan foyda- lanadi. U k o 'z la g a n maqsadiga erishish u c h u n katta yosh- dagilarning individual-tipologik xususiyatlarini hisobga oigan h o ld a ish tutadi. K undalik tu rm u s h g a oid psixologik bilimlar aniq vazi- yatga qaratilganligi, biror shaxsga yo'naltirilganligi bilan ilmiy psixologik biliinlardan farq qiladi. Ilmiy psixologiya muayyan m eto dlar, vositalar, uslub- lar, usullar, opera tsiy a la r yordam ida m a ’lum otlar t o ‘p- lash va u l a r n i u m u m lash tirish g a intilad i, izlanayotgan obyektning xususiyati, holati, m u n o sa b a ti, b o g ‘lanishi kabilarni aks ettiru v ch i ilmiy tu sh u n c h a lar, ta'riflar, qo- nuniyatlar, xossala r yordam ida psixologik m cxanizm lar kashf qilishga h a ra k a t qiladi. O d a td a , s h a x sn in g turinush sharoitidagi xususiyat- lari, sifatlari, fazilatlari, xislatlari, x ulq-atvorlari, xatti- h a ra k a tla ri b i l a n , fan o lam idagi ilm iy t u s h u n c h a l a r . a ta m ala r o ‘z a ro o 'x s h a b kctsa-da, lekin ilmiy psixologik m a z m u n , m o h iy a t, m ajm ua o 'z in i n g tuzilishi, tarkibi, aniqligi, m a n t iq a n izchilligi, m a 'n o n i n g yig'iqligi bilan keskin farq qiladi. Y uqo rida aytib o ‘tilgan m ulohazalar kundalik turm ush tajribasida t o ‘p lanad ig an psixologik bilim lar bilan ilmiy bilim lar o ra s id a g i dastlabki farqni sh a rh la sh g a y o 'n a l- 12 tirilganligi bilan alohida a h a m iy a t kasb etadi. Lekin sh un i y o d d a n c h iq a r in a s lik k e r a k k i , tu r m u s h g a o id a m a l i y psixologik bilimlarga a so sla n m a y turib, ilmiy psixologik nazariyalarni yaratish ham m u m k in emas. Hoibuki, a m a liy bilimlar genetik kelib chiqishi nuqtayi nazaridan b irla m c h i hisoblanadi. T a ’kidlash joizki, k u n d a lik tu rm u s h n in g psixologik bilimlari aksariyat hollarda farosatlilik, sezgirlik, to p q irlik asosida, intuitiv tarzda n a m o y o n boMadi. B uning sababi egallanayotgan bilimlar k o 'p i n c h a hayotiy tajribada u c h - ragan voqclikka m unosabat, am aliy sinovlar negizida v u - ju d g a keladi, vaqt o ‘tgan sayin undagi ayrim d a g ‘allik va n u qso n lar silüqlanadí. Shu bois bu n day psixologik bilim la r maxsus uslublar yordam ida qabul qilinadi, a n im o m an tiq iy tahlil qilinm ay turib t o ‘g‘rid a n to 'g 'ri m u o m a la tizim iga uzatilavcradi. G o ‘dakIarning tu rm u s h d a uchraydigan liar xil k o ‘ri- nishdagi xarxashalari va ularning niaqsadga erishish istaklari kundalik hayotiy tajribalarning sinovlarida toblanadi. Sezgir b o la la r esa katta yoshdagi o d a m l a r n i n g z a if va q a t ’iy jihatlarini puxta 0 ‘rganadilar va m uayyan qarorga keladilar, so‘ng bar qaysi shaxsga alohida yondashishni amalga oshirib k o ‘radilar. Shu tariqa am aliy psixologik bilimlar m u a y y a n t i z i m g a k iritila d i, u l a r n i n g b a r q a r o r x u s u s iy a t k a s b etganlari esa turm ushda q o i l a n i l a boshlanadi. Ijtim o iy h a y o td a j u d a k o ‘p u c h ra y d ig a n , a y n iq s a , o'q itu vchilar, niurabbiylar, tre n e rla r, rahbarlar, s h ifo k o r- lar faoliyatida nam o y o n boMuvchi t a ’limiy, tarbiyaviy, tibbiy uslub arzim as ijobiy siljishni payqash i m k o n i n i yaratadi. Biroq amaliy faoliyatda erishilgan ushbu s a m a r a psixologik tahlilga m uhtojdir, chu n ki uni keltirib c h iq a - ruvchi obyektiv yoki subyektiv om illa m i dalillash a n c h a m ushkul. Buning u c h u n o ‘zgalarga t a ’sir o 'tk az ish usuli, u lard a ichki im koniyatga i s h o n c h tu y g ‘usini u y g ‘o t is h q o ‘z g ‘o vchisi, t a ’sirga b e rilu v c h a n lik n i k u c h a y ti r u v c h i m otivlar (fransuzcha m o tif — q o ‘z g ‘atuvchi sabab m a ’n o - sini bildiradi) tabiatini c h u q u r tahlil qilish kerak. F a q a t shu y o ‘1 bilan siljishning psixologik m a ’no kasb e tishin i dalillash m um kin boMadi. H a y o tiy p s ix o lo g ik b ilim la rn in g ilm iy p sixologik b ilim lardan yana bir farqli tom on i shundan iboratki, ilmiy j ih a td a n asoslangan b ilim la r anglashilgan, m antiqiy puxta, o qilon a xiisusiyatga ega bo'ladi. Ilmiy psixologik bilimlar esa faraz va g ‘oyalarni ilgari surish daqiqasidan boshlab shakl- lana boradi va ulardan kelib chiqadigan natijalarni mantiqan tekshirish bilan y ak u nlan ad i. Sh u n da ham olg‘a surilgan g ‘o yalar tekshirish ja ra y o n id a biron-bir tasdiq yoki inkor m a ’nosiga erishsagina ilmiy psixologik bilimlar tizimiga kiritiladi. Hayotiy psixologik bilimlarning ilmiy psixologik bilim lar bilan qiyoslashni d a v o m ettiradigan b o ‘Isak. u n d a ular o ‘rtasidagi tafovutlar y a n a d a yaqqolroq k o ‘zga tashlanadi. M a ’lu m k i, hayot psixologiyasida t o ‘p langan bilim larni m ero s sifatida bevosita qoldirish yoki ularni yosh avlod ong iga qaysidir y o ‘l bilan yetkazish imkoniyati o ‘ta c hc k- langandir. C hu nki keksa avlod to m o n id an yaratilgan tur- m u sh psixologiyasini yosh avlod to ‘g‘ridan t o ‘g ‘ri qabul qila olmaydi. H ar bir yosh yakkahol ravishda hayotiy psixo logik bilimlarni shaxsiy tajribasidan o'tkazganidan kcyingina u larn in g t o ‘g ‘riligiga ish o n c h hosil qiladi. Shu bois keksa * yoki katta avlod bilan yosh avlod o'rtasida yuz beradigan nizolar, tu sh un m o vch iiik lar uzluksiz davom etayotganligi sababli abadiyat q onuniyatlariga aylanib ketgan. Avlodlar o ‘rtasidagi qaram a-qarshiliklar, anglashilmovchilik t o ‘sigki hayot dialektikasini vujudga keltirib, mangulik muammosiga aylanib qolgan insof, im o n , nafosat, adolat, erk tu sh un - ch alari atrofídagi bahslarni davom ettirishga puxta zam in hozirlaydi. Ilmiy psixologik bilimlar, blindan farqli o i a r o q , tajribalarda, ilmiy t u s h u n c h a va qo nuniyatiarda yanada oydinlashadi, sokz va alom atlarorqali, nutq yordam ida m u- ayyan yozma nutq m anbalarida qoldiriladi. Shuning uchun ularning yoyilish koMami keng, tarqalish sur’ati tezdir. Kundalik tu rm u s h d a to'planadigan psixologik bilimlar k o ‘p ro q kuzatishlar, m u lo hazalar u yoki bu yaqqol holatga nisbatan biror qarorga kelish zamiriga quriladi. Ilmiy psixo logik bilimlar tashxis qilish, sinash, tajriba (eksperim ent) o ‘tkazish orqali bir voqelikni takroran tekshirishlar yor- 14 d a m id a um um lashtiriladi. Agar kundalik t u r m u s h psixo- logiyasining materiallari tabiiy ravishda r o ‘y bergan vaziyat. holat, voqelik kabilarni tahlil qilish natijasiga k o ‘ra kelsa, ilniiy psixologik bilim lar keng qamrovli tajriba m a ’lum ot- lariga tayanadi. Tajribalar esa bir n e c h a b o sqichlardan, qism lardan tashkil topgan holda vaziyatlar tabiiy k o'rini- shini kutib o 'tir m a y olib borilavcradi. Shu om ilni yan a ta'kidlash o ‘rinliki, ilmiy psixologiya- d a katta hajmdagi materiallar, shu j u m l a d a n , qonuniyatlar, xusu siy atlar u m u m l a s h t ir i la d i , i n s o n n i n g ichki im k o - niyati, iste'dodi, ishchanligi, qobiliyati y u z a s id a n u m u n i- insoniy tavsifga cga b o'lgan tcran x u lo salar chiqariladi. B uning natijasida o d a m psixikasini a n iq l a s h , b a sh o ra t qilish, ayrim ruhiy nuqsonlarni tuzatish, n o x u s h kechin- m alarning oldini olish imkoniyati tu g ‘iladi, bu esa ijtimoiy psixologik b o g l a n i s h l a r m o h iy a tin i o q i l o n a tavsiflash u c h u n xizmat qiladi. Ijtimoiy va yakkahol t u rm u s h o g ‘ir- liklari va tashvishlarini kamaytirish, aqliy h a m d a jism oniy z o ‘riqishlarni pasaytirish, shaxslararo n iz o la rn i b a rta ra f etish singari sa’y-harakatlarni faqat ilm iy psixologik m a- teriallarga asoslangan holda oshirish m u m k in . S huning u c h u n psixologiyaning turli s o h a la rid a (yosh psixologiyasi, pedagogik psixologiya, tibbiyot psixologiyasi, sotsial psixologiya va boshqalar) o 'tkazilgan tad qiq ot ishlari ilmiy ravishda psixika, psixik holat, psixik h od isa , psixik jaray on , psixik funksiya, psixik xususiyat, ijodiyot, faoli- yat, ong, xulq, m u o m a la singari t u s h u n c h a l a r asosida materiallar t o ‘plab beradi, shuningdek, psixik aks ettirish- ning (fizik, fiziologik, psixik, on g, o ‘zini o ‘zi anglash) m oddiy asoslari, m exanizm lariga d o ir q o n u n i y a t ochishga im kon yaratadi, h a tto insonning o ‘zligini an g la sh va bosh- qarish sari yetaklaydi. Endi psixologiya fanining predm eti t o ‘g ‘risidagi savolga jav o b berishga urinib ko 'ram iz. M a ’lu m k i, psixologiya tarixida bu m u a m m o n i tahlil qilishga b a g ‘ishlangan s o n - sanoqsiz ta d q iq o tla r mavjud. Lekin u lar h a q id a batafsil fikr y uritm oqchi em asm iz, chunki bu t o kg ‘rida kcyinroq to 'xtalib o'tiladi. „ P s ix o lo g iy a “ (psychelogos — y u n o n c h a so‘z b o l i b , u „ jo n % Download Do'stlaringiz bilan baham: 
|