O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

Ir o d a v iy j a r a y o n la r :  m o tiv , m o ti v a t s iy a , e h ti y o jl a r , 
intilishlar, q a ro r q a b u l qilish kabilarni. 3. Hissiy jarayonlar: 
his-tuyg‘ular, e m o ts iy a , kayfiyat, e m o tsio nal ton, stress 
( z o ‘riqish), affekt (j^zava) singarilarni o ‘z ichiga oladi.
Psixik holatlarga psixik jarayonlarning m a ’lum birsifat 
k o ‘rinishlari kiradi. M asalan, hissiy ja ra y o n la r psixik holat 
sifatida kayfiyat, psixik xususiyatlarga esa qobiliyat va 
bo sh qalar kiradi. U m u m iy psixologiyadagi bu boMinish 
shartli ravishda a m a lg a oshirilgan b o ‘lib, u n d a jarayon 
t u s h u n c h a s i u m u m i y ta d q iq q ilin a y o tg a n h o d isa n in g
22

---

jarayoniy xususiyatga ega ekanligi t a ’kidlanadi, xolos. Psixik 
holat tush u n c h a si psixik holatlarga n isb a ta n nisbiy sta- 
tikligini anglatadi. Psixik xususiyat tu sh u n c h a s i esa tadqiq 
q i li n a y o t g a n h o d i s a n i n g m u s t a h k a m l i g i n i , q a y t a r u v -
chanligini aks ettiradi va bu narsa shaxs tuzilishida o ‘z 
ifodasini t o p a d i. B o sh q a s o h a la r va b i li m l a r u m u m i y
psixologiyadan asos sifatida foydalanadi, sh u bois u univ er­
sal xususiyat kasb etadi.
Eksperim enfal psixoiogiya — e k s p e r im e n ta l m e to d la r 
yo rdam ida psixik hodisalarni tadqiq q ilish n in g u m u m iy
sohasi. Psixoiogiya fan sifatida falsafadan ajralib chiqishida 
eksperim ental ta d q iq o tla r o ‘tkazish asosiy rol o ynagan. 
XIX asrning o ‘rtalarida psixologik h o d isalar y u zasidan iik 
bor amaliy eksperimental psixologik tadq iq otlar o ‘tkazilgan. 
Bu fiziologik laboratoriy alard a e le m e n t a r funksiyalarni 
o ‘rganish ilk b o r sezgi va idrokni o ‘rganish bilan bosh- 
langan. Bu tadqiqotlar eksperimental psixologiyaning falsafa 
va fiziologiyadan ayrim h o lda mustaqil, a lo h id a fan sifatida 
vujudga kelishiga m u h im asos va obyektiv sha rt-sha roit 
yaratib bergan. Eksperimental psixoiogiya fan sifatida ajralib 
chiqishiga V.Vundt o ‘zining katta hissasini q o ‘shgan. 0 ‘zini 
o lzi kuzatish m e to d i y o r d a m i bilan ilk e k s p e r im e n ta l 
ta d q iq o tla r in s o n n i n g ichki fu n k siy a la rin i o ‘rganishga 
qaratilgan edi. Keyinchalik eksperimentlar turli hayvonlarda 
0
‘tkazila boshlangan. Tadqiqotlarning k o ‘pchiligi T .L .M o r- 
gan, E .L .T o rn d a y k la r to m o n id a n olib b o rilg a n edi. Eks­
perim ental ta d q iq o tla r orqali faqat psixik funksiyalargina 
e m a s, balki h issiy o tla rn in g in div id u al v a r ia n tla r i h a m
tekshirilgan. D e m a k , eksperim ental psixologiyaning tadqi- 
qotlari psixoiogiya sohalarining nazariyasiga h a m asos b o l ib
xizm at qiladi.
M ehnat psixologiyasi — in so n n in g m e h n a t g a m u n o -
sabati, m e h n a t faoliyatining qonuniyatlari va rivojlanishini 
tad q iq qiladi. M e h n a t psixologiyasining o b y e k ti ishlab 
c hiqarish va m e h n a t d a shaxsning faoliyati, uni ishdan 
b o 's h vaqti, d a m olishining ishlab c h iq a ris h g a t a ’siri va 
boshqalardir. M e h n at unum dorligida ishchini boqish uchun 
ketgan sarf-xarajatning miqdori k o ‘p b o ‘lsa, u n g a qulay
23

---

s h a rt-s h a r o it yaratilsa, bu jarayon sh un ch alik ijobiy t a ’sir 
uyg'otadi. Shu asnoda yuqoridagi fan sohalari mehnatkashga 
psixologik q ulay m u h it yaratishda y o rd am bcradi. M eh nat 
psixologiyasini G .M yunsterbergning „Psixologiya va ishlab 
c hiq a rish u n u m d o rlig i“ (1913) va „Psixotexnika asoslari“ 
(1914) kitoblari c h iq q a n davrdan boshlab alohida soha 
sifatida e tiro f etib kelinadi. M ehnat psixologiyasining asosiy 
vazifasi ishlab chiqarish m unosabatlarini ijobiylashtirish, 
m e h n a tk a s h la rg a za ru r sh art-sh aro it yaratib berish, kasbiy 
kasalliklarning, ishlab chiqarishda jis m o n iy faiokatlarning, 
psixologik z o 'riq ish larnin g oldini olishdir.