O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

M alakaning tuzilishi. H arakatning q ism an a v to m a t­
lashuvi tufayli un ing tuzilishida ayrim sifat o ‘zgarishlari 
yuz_beradi va u lar quyidagilardan tashkil topadi:
f Birinchidan, s a 'y -h a r a k a tla m in g ijro etilishi usullari 
o ‘zgaradi. Blinda b ir q a t o r sodda sa’y -h a r a k a tla r bilan 
yago n a jarayonga kiruvchi ba'zi sodda sa’y-harakatlar o ‘rta- 
sida t o ‘siq va uzilish r o ‘y berm agan bitta m urakkab sa ’y- 
h a ra k a t o 'z a ro bir-biriga q o ‘shilib ketadi, ortiqchalari esa 
b a r t a r a f e tiladi.j
M a sa la n , bola v e lo s ip e d n i uchishga o ‘rg anay otg an 
pay tid a bir q a n c h a o r ti q c h a harakatlar qiladi: o ‘zini erkin 
tu ta olm aydi, c h u n o n c h i, pedalning birini bosib, ikkin- 
chisini bosmaydi, rulni q a ttiq tutadi, y o ‘lga diqqatini taq- 
sim lay olm ay di, 
0
‘r in d iq q a noqulay o ‘tiradi, birovning 
y o r d a m ig a tayanadi. M alakali velosiped haydov chi esa 
ha ra k a tn i silliq bajaradi, o rtiqcha urinishlarga yo*l q o ly- 
m a y d i J S h u tufayli u harakatlarni o ‘zlashtirish jarayonida: 
a) s a ’y - h a r a k a t l a r t a r k i b i; b) s a ’y - h a r a k a tl a r izchilligi; 
d) s a ’y - h a r a k a tla r u y g ‘unlig i; e ) u l a r n i n g tezligini rejali 
am alga oshiradi.
ik k in c h id a n , h a ra k a tn i hissiy nazorat qilish usullari 
o ‘zgaradi. D a s ta w a l, sa 'y -h a rak a tla r amalga oshishini ko‘-

---

rish organi orqali nazorat qilish kinestetik n a z o ra t m u - 
shaklar yordam ida h a ra k a t bilan almashadi. C h u n o n c h i ,
c harxchi asbobning tczligiga em as, balki k o ‘p r o q p ich o q
tig ‘iga e 'tib o r q a r a t a d i / S a 'y - h a r a k a t l a r n i n g xususiyatini 
a n iq l o v c h i h a r xil o M c h a m la r n in g n is b a tin i b a h o l a s h
im konini vujudga kcltiradigan sensor sintezlar ( y u n o n c h a
sy n th e sis — uyushm a d e m a k d i r ) hosil b o ‘ladi. l n s o n d a
harakat mahsullarini nazorat qilishga alohida a h a m iy a t kasb 
e ta d ig a n m o ‘ljallarni f a rq la s h va ajratish u q u v c h a n li g i
rivojlanadi.
U c h in c h id a n , harakatn i m arkazdan turib bo sh q a rish
usullari o ‘zgarib boradi. D iq q a t harakat usullarini idrok 
etish d an xoli b o l i b , u h arak at usullari m ahsuliga qaratiladi. 
T o p s h i r i q n i n g y e c h i m l a r i , a q liy f a o liy a t j a r a y o n l a r i
tezk o rlikd a, h a m k o rlik d a bajarila boshlaydi. J u m l a d a n .
u c h u v c h i sa m o ly o t d v i g a te lin in g o r t i q c h a k u c h b ila n
ishlayotganini tovushidan fahmlaydi. Narsalarni a n iq la s h - 
ga s a r f l a n a d i g a n v a q t k a m a y a b o r a d i . / Q o M l a n i s h g a
m o'ljallangan usullarning tu rk u m tarzda o n g y o r d a m id a
old in d a n sezish, fahm lash jara y o ni antisipatsiya (lo tin c h a
a n tic ip a tio  — o ld in d a n f a h m l a s h , s e z is h  m a ’n o s i n i
anglatadi) deyiladi.
S h u n in g u c h u n h a ra k a t usullaridagi m a z k u r o ‘zga- 
rishning siri nim ada va u la r q a n d a y psixologik m e x a n iz m g a
ega, degan savolning tug‘ilishi tabiiydir. Psixologik m exanizm
( ta 'm in la s h ) o ‘z ichiga izlanish urinishlari va ta n la s h n i 
oladi. Shaxs u yoki bu h a ra k a tn i bajarishga u r in ib k o ‘radi, 
h atto ushbu jarayonni n a z o ra t qilib h am tu ra d i. Bu, o ‘z 
n a v b a t i d a , n iu v a f f a q iy a tli u r i n i s h l a r , s a ’y - h a r a k a t l a r
o ‘zini oqlagan cha m a la sh lar, m o'ljallar inson t o m o n i d a n
tanlanadi va asta-sekin m ustahkam lanadi. Q o ‘lla n g a n d a n a f
berm a g an harakatlar samaralilari bilan a lm ashtiriladi. Bu 
holat m uayyan davr d a v o m id a takrorlanadi yoki m a s h q
q ilin a d i. A n a s h u n d a n kelib c h iq q a n h o l d a m u a y y a n
harakatlarni o ‘zlashtirish m aq sad id a ularni ongli ravishda 
nazo rat qilish va o'zgartirishga harakat qilinadi. A m a liy ish 
harakatlari takrorlanm ay turib, turli xususiyatli m a la k a -
larni shakllantirib b o l m a y d i .

---

M a l a k a n i s h a k l l a n t i r i s h j a r a y o n i d a b a j a r i l a y o t g a n
h a r a k a t l a r n i n g n u tq fa o liy a tid a s o lz bilan ifo d ala n ish i va 
h a r a k a t n i n g t i m s o l i n i x a y o l d a m u j a s s a m l a n t i r i l i s h i
m u h i m d i r . S h u y o ‘sin i n s o n n i n g m alak a si a n g la s h ilg a n
t a r z d a a v t o m a t l a s h g a n x a t t i - h a r a k a t sifatida s h a k lla n a d i. 
M a l a k a l a r n i s h a k l i a n t i r i s h m e x a n i z m i g a , p r i n s i p i g a ,
m u a y y a n o d a t iy j a b h a l a r g a , usul va v o s ita la r t a n l a s h g a
a l o h i d a e ’ti b o r qilish u n i n g m uvaffaqiyatli hosil b o l i s h i n i
t a ’m i n la y d i . B u n in g u c h u n quyidagilarga a h a m i y a t berish 
m a q s a d g a m uvofiq: a ) u s u l l a r n i ta n la s h g a ; b) h a r a k a t d a
o n g n i n g n a z o ra t fu n k siy a s in i kam aytirishga; d) m a q s a d n i
o y d i n l a s h t i r i s h g a ; e) s h a r t - s h a r o i t n i t a s a v v u r e t i s h g a ;
0 m a l a k a n i s h a k l l a n t i r i s h m o d e l in i x a y o ld a y a r a t is h va 
h o k a z o l a r .
P six o lo g iy a fa n id a m a la k a n i s h a k lla n tiris h n in g asosiy 
b o s q i c h l a r i sxemasi ish lab c h iq ilg a n , b u n d a asosiy e ’t i b o r
m a l a k a n i n g xususiyatiga, m a l a k a n in g m aqsadiga , h a r a k a tn i 
b a j a r i s h usullariga q a r a tila d i. S h u n in g d e k , m a la k a la rn in g
o ‘z a r o t a ’siri n i u a m m o s i g a h a m a h a m iy a t beriladi, c h u n k i
i n s o n m a l a k a l a r tizim i a s o s i d a yangi m a la k a o ‘zlashtiradi. 
O l d i n e g a l l a n g a n m a l a k a k e y in g is in i t a r k i b t o p i s h i g a
y o r d a m l a s h a d i , g o h o u n g a xalaqit berishi h a m m u m k in .
H a r a k a t n i n g a v t o m a t l a s h u v i u n i n g m a q s a d i , o b y e k t i ,
v a z iy a ti v a s h a r t- s h a r o i t la r i bilan belgilanadi. H a r a k a tn in g
m uvafTaqiyati, s a m a r a d o rlig i k o ‘p ji h a t d a n hissiy n a z o ra tg a
h a m d a u n i n g yangi s h a r o it g a k o kchishiga b o g ‘liq.
M a l a k a la rn in g n o t o ‘g ‘ri yoki teskari ko‘chirilishi inter- 
fe re n s iy a hodisasini v u ju d g a keltiradi. Faoliyat k o ‘n ik m a , 
m a l a k a , usul, h arakat, s a ’y - h a r a k a t, operatsiya kabi tarkibiy 
q i s m l a r tufayli m u a y y a n n atijalarga erishiladi, m o d d iy va 
m a ’na v iy o q ib a tla r h a m d a b ilim lar vujudga keltiriladi.
P s ix o l o g ik m a ' I u m o t l a r n i n g k o 'r s a t i s h i c h a , fa o liy a t 
s h a x s l a r a r o m u n o s a b a t l a r t i z i m i ta r i q a s i d a , h a m k o r l i k
t a r z i d a n a m o y o n b o 'l a d i . F a o liy a td a inson shaxsi, u n i n g
x u su s iy a tla ri aks eta d i v a a y n i b ir p ay td a faoliyat o d a m
s h a x sin i tark ib toptiradi. O n g bilan faoliyat birligi prinsipiga 
a s o s l a n i s h orq a li shaxs k a m o l to p a d i, shaxslararo m u n o s a -
b a t g a kirish ila d i, ijtim o iy ta jrib a la r o ‘zlash tirilad i, b u l a r
60

---

o 'z a r o t a ’sir y o r d a m i d a ijtim oiy a h a m i y a t k a s b e ta d i. I n s o n
s h a x s i n i n g s h a k l l a n i s h i o ‘y i n , t a ' l i m - t a r b i y a , m e h n a t ,
s p o r t v a b o s h q a f a o l i y a t n i n g t u r l a r i d a a m a l g a o s h a d i .
F ao liy atn i a m a l g a osh irish ja ra y o n i faollik tufayli yuza g a 
k e la d i, x u l q - a t v o r , m u o m a l a v o s i t a s i d a e h t i y o j , is ta k , 
ijtim oiy t a l a b l a r q o n d i r i l a d i , turli x u s u s iy a tli a x b o r o t l a r
o 'z la sh tirilish i n atijasid a shaxs k a m o lg a y e ta d i.
0 ‘yin fa o liy a ti. F a o liy a tn in g o d d i y s h a k l l a r i d a n biri 
o 'y i n h iso b lan ad i, lekin u to b o ra t a k o m ill a s h ib , s o d d a h a r a - 
k a tla r d a n , k e y in c h a lik sujetli, rolli o 'y i n l a r g a , h a t t o s p o r t -
g a c h a m u r a k k a b l a s h i b b o ra d i. I n s o n n i n g b o r l i q n i i n ’ikos 
etishidagi dastlabki urinishi harak at orq a li n a m o y o n b o 'la d i. 
H a r a k a t la r b o l a n i n g tab ia tg a , uni q u r s h a b t u r g a n kishilik 
dunyosiga n isb a ta n m u n o s a b a tin i bildiradi. U l a r t o 'g 'r i s i d a g i
ilk ta a ss u ro tla r, s o d d a t a s a w u r l a r e sa b i l im l a r n i o 'z l a s h -
tirganligidan d a lo la t beradi. K eyinchalik b u o d d iy h ara k a tla r 
m uay y an m a ’n o kasb etib, sujetli va rolli o ‘y in la rg a aylanadi. 
0 ‘y i n l a r m illiy va u m u m b a s h a r i y t u r k u m l a r d a n t a r k i b
t o p g a n b o ‘lib, ijtim oiy h a y o t n i n g b a r c h a j a b h a l a r i n i o 'z i d a
aks ettiradi. 0 ‘y i n l a r t a k o m i ll a s h a b o r i b s p o r t turlarig a , 
s p o rt faoliyatiga o ‘sib o ‘tadi. J u m l a d a n , s h a x m a t , d o m i n o ,
fútbol, shashka va hokazo. O 'y in faoliyati sifatida sport b archa 
yoshdagilarga mosdii*
O 'y i n fa oliya tida bola ijtim oiy v o q e lik n i ta q lid qilish va 
rol o rq a li ijro e tish g a h a r a k a t q i l a d i , s h u y o ‘sin a tr o f -
m u h itg a d o ir, ijtim oiy t u r m u s h d a g i s h a x s l a r a r o m u n o s a -
b atlarn i o 'z la s h ti r a b o ra d i. Ijtim oiy t u r m u s h d a g i u yoki bu 
hodisani rol orqali ijro qiladi. S o 'z b i l a n h a r a k a t n i n g b i r i k u v i
natijasida o 'y i n faoliyat tusini oladi h a m d a m u a y y a n m a ’n o , 
axborot berish va uzatish im koniyatiga eg a b o 'l a d i . Dastlabki 
o 'y i n a y n a n k a t t a l a r x a t t i - h a r a k a t i n i t a k r o r l a s h , u la rg a
ta q lid qilish b ila n ifo d ala n ad i. Sujetli o ' y i n l a r b o rliq n i go h
an g la g a n , g o h o a n g la m a g a n h o ld a u yoki b u t o m o n l a r i n i
egallashga x iz m a t qiladi.
O 'y i n d a s t a w a l bola u c h u n vaqt o 't k a z i s h , u n i m a s h g 'u l 
qilish fu n k s iy a s i n i b a ja r s a , k e y i n c h a l i k i j t i m o i y - t a r i x i y
ta ra q q iy o t n a m u n a l a r i n i ifodalash d a r a ja s ig a o 's i b y etad i.

---

R o lla r, m a ' n o l i h a r a k a tla r, ibratli im o - i s h o r a l a r , t u s h u n -
c h a l a r b o l a shaxsini shakllantirishda faol ishtirok ctadi. Bola 
t u g 'i l g a n i d a n t o m a k ta b t a ’lim ig a c h a b o 'l g a n d avrida u n i n g
u c h u n o ' y i n faoliyati avval y e ta k c h i faoliyat b o 'lib h is o b - 
lansa, k e y i n r o q u d id a k tik o ‘yin tu sin i oladi.