O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

Tekshirish uchun savollar
1. O n g q a n d a y p a y d o boMgan?
2. O n g d e g a n d a siz nim ani tushunasiz?
3. O n g n in g q a n d a y tavsiflari bor?
4. O n g q a n d a y bosqichlardan iborat?
5. T a 'l i m d a o n g q an d ay funksiyani bajaradi?

---

I V b o b
FA O LIY ATNING P S IX O L O G IK  
T A L Q IN I
F a o liy a t t o ‘g ‘risida u m u m iy tu sh u n ch a
Psixologiya fanida hayvonlarning x a tti-h a ra k a ti (ular- 
nin g qaysi ta r a q q iy o t b o s q ic h id a n q a t ’i n a z a r ) , xulq- 
atvo rinin g yuzaga kelishi k o ‘p j i h a t d a n u la rn i qurshab 
turgan m akro, m ikro va mize m u h itg a b o g ‘liq. Ularning 
na m o y o n boMishi biologik (tabiiy) s h a rtla n g a n om illar, — 
vositalar t o m o n i d a n belgilanadi va b o s h q a r i b turiladi. 
I n so n n in g xususiyatlarini h ay v on n ik i b ila n qiyoslashga 
harakat qilsak, u holda m utlaqo b o s h q a c h a m anzaran ing
shohidi b o ‘lamiz. C h u n o n c h i, shaxs o ‘z in in g faolligi bilan 
hayv on dan farq qiladi, m az k u r h a ra k a tla n tiru v c h i kuch 
(faollik) ilk bolalik yoshidan e ’tiboran in soniyat tom on idan
ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot dav o m id a t o ‘p lan g a n tajribasi va 
jam iy a tn in g q o n u n - q o id a la r in i e g allash g a y o'na ltirilg a n
bo'ladi. U zoq davrlar d av o m ctgan m ax su s jarayonnin g 
ta'sirida,sodda xatti-harakatdagi faollik ustuvorlik qilganligi 
tufayli o ‘z ining yuqori bosqichiga o ‘sib o ‘tib, yangicha 
m a z m u n , m o hiyat, shakl va sifat k a s h f etg a n .,F a o llik ncgi- 
zida paydo b o ‘luvchi yangicha sifatni, o ‘ziga xoslikni egal- 
lagan x a tt i- h a r a k a t n in g yuksak k o 'r i n i s h i , insongagina 
taalluqliligi tufayli u psixologiya fanida fa o liy a t deb yuritiladi* 
Faollikning shaxsga xos k o ‘rinishi sifatida faoliyat vujudga 
kelib, u o 'z in in g psixologik alom atlari bilan xatti-h arakat- 
d a n farqlanadi. U n in g farqli alom atlari tavsifiga oid m ulo- 
hazalar yuritish ayni m uddaodir.
B irin c h id a n , faoliyatning m a z m u n i t o ‘l a - t o ‘kis uni 
yuzaga keltirgan tabiiy, biologik va m a 'n a v i y ehtiyoj bilan 
shartlanmaganligi-tufayli uning psixologik m ex a n izm i ham
o ‘zgacha negizga qurilishi m um kin. M a b o d o ehtiyoj motiv 
( l o t i n c h a m o tiv — tu rtk i, h a r a k a tg a k e ltir u v c h i d e g a n
m a 'n o n i anglatadi) sifatida faoliyatga ichki turtki berib, 
uni jadallashtirishga, faollashtirishga e rishsa, u vaziyatda 
faoliyatning m a z m u n i, shakllari ijtim o iy s h a rt-s h a r o it,

---

talablar, za ru riy a t, tajriba kabilar bilan belgilanadi. Shuni 
alohida t a ’kidlash joizki, insonni m e h n a t qilishga undagan 
m otiv o v q a tg a nisb atan ehtiyoj v uju d g a kclishi tufayli 
t u g 'i l i s h i h o d i s a s i m u a y y a n d a r a j a d a u c h r a b tu r a d i . 
Aksariyat h o lla rd a ishchi dastgohni ochlik nin g oldini olish 
u c h u n e m a s , balki jam iy a t t o m o n i d a n m a s ’ul ijtimoiy 
vazifa sifatida belgilanganligi sababli boshqarishga qarorqiladiy 
K o 'rin ib turib diki, ishchi m eh n a t faoliyatining m azm un i 
m od d iy ehtiy o j bilan em as, balki m aq sad bilan belgilanadi, 
bu, o ‘z n av b a tid a, maqsadning ijtimoiy negizida yotuvchi 
tayyorlash m as'u lligi bilan uyg‘unlashib ketadi. M odomiki 
s h u n d a y e k a n , o d a m xatti-harakatni n im a u c h u n bunday 
y o 's i n d a a m a l g a o sh irg a n i, u n i n g n i m a n i k o ‘zlab ish 
qilayotganiga m o s kelmaydi, chunki uni faollikka undovchi 
turtk i, x o h is h - is ta k bilan faoliyatni y o 'n a ltiru v c h i aniq 
m aqsad o ‘z a ro m u tanosib emas. Binobarin, faoliyat faollik 
m anbayi hisoblanm ish ehtiyoj sifatida >ajzaga kelgan tarzda 
faollikning y o ‘naltiruvchisi tariqasidagi anglangan maqsad 
bilan idora qilinadi.
Ik k in c h id a n , faoliyatning muvaffaqiyatini t a ’minlash 
u c h u n f psixika narsa va h o d isa la rn in g xususiy obyektiv 
xossalarini aks ettirishi, q o ‘yilgan m aqsadga erishish y o ‘l- 
yo'riqlarin i a n iq la b berishi joiz.
U c h i n c h id a n , faoliyat shaxsning xulq-atvorini m a q ­
sadga q a ra tilg a n harakatlarni ro ‘yobga chiqarish. yuzaga 
kelgan ehtiyojlarni va yordam ga m u h to j b o l m a g a n faol­
likning im k o n in i beradigan boshqarishni uddalashi lozim. 
S h u n in g u c h u n faoliyat bilish jarayonlarisiz, irodaviy z o ‘r 
berishsiz a m a lg a oshishi amri m ah o l, ch un ki u har ikkala 
omil b ilan uzviy aloqaga kirishganidagina yaratuvchanlik 
xususiyatini kasb etadi.
O d a t d a , faoliyatga t a ’rif b e rilg an d a, u birin c h id a n , 
a n g la s h ilg a n m a q s a d bilan b o s h q a rilis h i, ik k in c h id a n , 
psixik va jism o n iy faollikdan iborat ekanligi ta ’kidlab o ‘tiladi. 
Lekin u s h b u belgilarni faoliyat t a ’rifmi m ukam m al ochib 
berish u c h u n yetarli, deb b o i m a y d i.
Inson faolligida anglangan maqsad mavjudligi to 'g ‘risida 
m u lo h a z a yuritish u c h u n har xil xususiyatli bir q a n c h a

---

om illarga m u ro ja at qilishga t o ‘g ‘ri keladi. F a o liy a tn in g
motivlari, ro 'y o b g a c hiq a rish vositalari, a x b o r o t tanlash 
va uni qayta ishlash anglangan yoki a n g la n m a g a n , b a ’zan 
anglanganlik n o t o £kis, h a tt o u n o to ‘g ‘ri b o ‘lishi m u m k in. 
Jum ladan: a) m ak ta b g ac h a tarbiya yoshdagi b o la o ‘yin_fao- 
liyatiga nisbatan ehtiyojni g o h o anglaydi, xolos; b) bosh- 
lan g‘ich sinf o'quvchisi o ‘quv motivlarini lia m ish a ham
ye ta rli d a ra ja d a an g la b ÿ e tm a y d i; d) o ' s m i r h a m xulq 
motivlarini n o to ‘kis yoki n o t o ‘g‘ri anglashi m u m k in ; e) hat­
to voyaga yetgan o ‘smir h a m b a’zan xulq m otivini n o o ‘rin 
xaspo‘shlashga intiladi. B u n d a n tashqari, h a tto faoliyatni 
am alga oshirishni rejalashtirish, uni r o 'y o b g a c hiqarish 
u c h u n q a ro r q a b u l q ilish , natijani t a x m i n l a s h , xulosa 
chiqarish ham anglanganlik kafolatiga ega em a sdir. Chunki 
faoliyatni ro‘yobga chiqaruvchi harakatning aksariyati ong 
orqali boshqarilm aydi, ju m l a d a n , velosiped u c h is h , kuy 
chalish, kitob o ‘qish, telefon qilish odatiy hodisadir.
Shuni uqtirish lozimki, faoliyatning ja b h a la r in i ongd a 
aks etish darajasi va m u kam m alligi u n in g anglanganligi 
k o 'r s a t k ic h i m e z o n i h i s o b l a n a d i. L e k i n f a o l i y a t n i n g
anglanganligi darajasi k en g k o ‘lamli b o l i s h i g a qaram ay, 
m a q s a d n i k o ‘z la s h ( a n g l a s h ) u n i n g u s t u v o r be lg is i 
vazifasini o'ynayveradi. Faoliyatda maqsadni anglash ishtirok 
etm asa, u nd a u ixtiyorsiz xatti-harakatga a y la n ib qoladi va 
b u n day holat k o ‘p incha hissiyot bilan b o sh q a rila d i. Jahl, 
g ‘azab, kuchli ehtiros h o la tla r ty u z bergan o d a m ixtiyorsiz 
h a ra k a t qiladi. Biroq x a tti- h a ra k a t ix tiyorsizligi u n in g
a ng la nm aga nligin i b ild irm a y d i, a k s in c h a , b u n d a inson
m otivining shaxsiy jabhasi anglagan boMadi, u n i n g ijtimoiy 
m az m u n i esa q a m ra b olinmaydi.