O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

\  „ ru h “ haqidagi „ fa n , t a 'H m o t , degan m a ’noni 
an g la tad i) — „ jo n “ tushunchasi o ‘rniga „psixika“ ni q o ‘l- 
lashda d a v o m etm oqd am iz. Lingvistik nuqtayi nazardan 
„ j o n “ , „ p s ix i k a “ tu sh u n c h a la ri a y n a n bir xil m a ’n on i 
b ild ira d i. Lckin „psixika“ tu s h u n c h a s i bugungi k u n d a
, j o n “ d a n k o ‘ra kengroq qam rovga ega b o ‘lib, h am k o ‘zga 
k o 'r in a d ig a n , h am k o ‘zga k o ‘rinm aydigan dcgan ifodani 
o 'z id a aks ettiradi. Agar psixikaning tarkibiy qismlari — 
f a o l i y a t , x u l q , m u o m a l a y a q q o l n a m o y o n boM ish 
xususiyatiga ega b o ‘lsa, bilish jaray on lari, psixik holatlar, 
ichki k c c h in m a la r, ijodiy rcjalar, ilmiy farazlar miyada 
m u jassam lash gan b o ‘lib ko'zga k o ‘rinmaydi. Psixologiya 
fan in in g keyingi davrdagi taraqqiyoti u lar o ‘rtasida bir 
talay tafovutlarni keltirib chiqardi.
Psixika t o ‘g ‘risida dastlabki tasawiirga ega bo'lish uchun 
dastavval psixik hodisalar m ohiyati bilan tanishish lozim. 
O d a t d a psixik hodisalar deganda ichki, subyektiv tajriba- 
faktlar (voqelik) na m o y o n b o ‘lishi tushuniladi, bo shqacha 
a y tg a n d a psixika hayotning sezgi. idrok, xotira, tafakkur, 
xayol kabi h a r biri alo hid a o lin g a n yaqqol sha k lla rd a
n a m o y o n b o 'lad i. Ichki, subyektiv tajribaning o ‘zi nim ani 
a n g la ta d i? Insondagi q u v o n c h yoki zerikish tuyg‘ulari, 
u n in g n im a la rn id ir esga tushirishi, biro n -b ir xohish yoki 
intilish k e c h in m a l a r i , x o tirjam lik yoki h a y a jo n lan ish , 
hadiksirash hislarining barchasi shaxsning ichki dunyosini 
tarkibiy qism lari boMib, ularning h am m asi subyektiv psixik 
h o d isa la r sanaladi.
Subyektiv hodisalarning asosiy xususiyati — ularning 
bevosita subyektga taalluqliligidir. Agar inson idrok qilsa. 
sezsa, fikrlasa, eslasa, xohish bildirsa, albatta a n a shu 
h o disalarn i ayni paytda tushunib (kuzatib) ha m turadi. 
in s o n intilsa, ikkilansa, bir q arorga kelsa, biz ularning 
barch asi s o d ir bo'layotganligini anglab turam iz. S huning 
u c h u n p s ix ik h o d i s a l a r b i z n i n g r u h i y a t i m i z d a s o d ir
b o ‘lish idan tashqari, ular bevosita k o 'z o ‘ngimizda ham
n a m o y o n b o l i b turadi. Obrazli qilib aytadigan b o ‘lsak, 
o d a m n i n g ichki dunyosida turli hodisalar vujudga keladi. 
16

---

kechadi, o d a td a , shaxs b u n d a y h o d isalarn i harakatlanti- 
ruvchi kuchi h a m , ulam ing to m o s h a b in i h a m hisoblanadi.
Y uq orid a ta'k id lab o ltilgan subyektiv hodisalar xusu- 
siyatidan kelib ch iq qan holda ay rim psixologlar psixologiya 
fani subyektiv k echinm alarning p a y d o b o l i s h i va u la m in g
kechishi bilan s h u g ‘ullanishi za ru r, u n in g asosiy m etodi 
o lzini o ‘zi kuzatish (shaxsning o ‘z fikrlari, his-tuyg‘ulari 
va x atti-harakatlarini o ‘zi kuzatishi) b o ‘lm o g ‘i kerak degan 
xulosaga k eladilar. Biroq p s ix o lo g iy a fan in in g s o ‘nggi 
d a v r d a g i t a r a q q i y o t i b u n d a y c h e k l a n g a n l i k f a n n i n g
talablarini m u tla q o t a ’minlay o lm asligini tasdiqlam oqda.
P s ix ik a n in g tu rli s h a k lla rd a k o ‘rin is h i, j u m l a d a n , 
psixik j a r a y o n la r , a n g lash ilm ag an h o la tla r, x u lq -a tv o r, 
psixosom atik ( y u n o n c h a psyche — „ j o n “,s o m o — „ ta n a “ 
m a ’nosini a n g la ta d i) hodisalar, i n s o n a q l-z ak o v a ti va 
q o 'lin in g m o ‘jizakorligi m oddiy va m a ’naviy m adaniyat 
m a h s u lin i y a ra td i. H ar q a n d a y f a k tla r d a (vo qelik da), 
hodisalarda psixika namoyon boMadi, o 'zin ing xususiyat- 
larini ajratadi, faqat ular orqali psixikani o ‘rganish mumkin.
P s ix o lo g ik v o q e lik — fakt d e g a n d a s u b y e k t ichki 
k e c h inm alarining tarkibiy qism lari va ularning obyektiv 
ko'rinishlari (xulq-atvor, ta n a h a ra k a ti, jarayoni, faoliyat 
m ahsuli, ijtim oiy-m adaniy h o d isalar) orqali psixikaning 
xususiyatlari, holatlari, qonuniyiitlarini o ‘rganish tu sh u - 
niladi. B o sh q a c h a aytganda, inson o n g id a n tashqari, u nga 
bog lliq b o l m a g a n holda h u k m s u ru v c h i obyektiv borliq, 
y a ’ni atrofim izdagi narsa va hod isalar, m uhit, sharoit va 
bosh qalarning psixikada aks etishi psixologik voqelik deb 
yuritiladi.
S h u n d a y qilib, biz yuqorida psixologiya to'g'risidagi 
tasavvurlar, u n in g predmeti h a m d a u n g a kiruvchi ilmiy 
tush u n c h a lar, psixologik holatlar, v oqelik yuzasidan fikr 
almashdik, ilmiy psixologik m a t e r i a ll a r o ‘rtasidagi bogliqlik 
va tafovutga d o ir mulohaza yuritdik.
Bugungi k u n d a psixologiya t o ‘g ‘risidagina em as, balki 
u n i n g s o h a l a r i b o ‘y ich a h a m b o y i lm iy m a t e r i a l l a r
t o lplangan. J a h o n psixologiya fani tajribasidan quyidagi 
sohalar m ustaqil tadqiqot preej 
aqid a
2 P sixologiya

---

ishonchli d a lilla r m avjuddir: m eh n a i psixologiyasi (m u - 
handislik psix olo g iy asi, aviatsiya psixologiyasi, kosm ik 
psixologiya), pedagogik psixologiya ( t a ’lim psixologiyasi, 
tarbiya psixologiyasi, oliy maktab psixologiyasi, maxsus 
psixologiya, iste ’d o d psixologiyasi), tibbiyot psixologiyasi 
( p s i x o t e r a p i y a , p s ix o g i g i y e n a , p s i x o f a r m o k o l o g i y a ,
patopsixologiya), y u rid ik psixologiya ( m e h n a t tuzatish, sud 
psixologiyasi, su d psixologik ekspertizasi) harbiy psixo­
logiya, savdo va reklam a psixologiyasi, sport psixologiyasi, 
yosh p six o lo g iy a si, q iyosiy psixologiya, psixofiziologiya, 
eksperim ental va a m a liy psixologiya kabilar.
Psixologiya p redm eti quyidagilarni q a m ra b olishi zarur:
1) psixologik bilish jarayonlari (sezgi, idrok, xotira va 
hokazo);
2) psixikaning shakllari (faoliyat, xulq, m uom ala);
3) p s ix ik a n in g h olatlari (kayfiyat, x a y olp a risho nlik
kabilar);
4) psixikaning hodisalari;
5) psixikaning xislatlari, fazilatlari, sifatlari, xossalari;
6) psix ikanin g qonuniyatlari;
7) psixikaning mexanizmlari;
8) psixik s h a ro it, m uhit, vaziyat;
9 ) o ‘zaro sababiy bog'lanishlar;
1 0 ) ta d q iq o t m eto dlari, vositalari, m atcriallari, prin- 
siplari va hokazo.