O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

[ y L 1 PSIX O L O G IY A FA N I SO HALARI 
1 
J 
VA U N IN G T A D Q IQ O T
M E T O D L A R I
P s ix o to g iy a fani s o h a la r i v a ularning 
o ‘ziga x o s x u s u s iy a tla r i
Inson o 'z in in g kimligini a n g la sh g a in tilishdan, o ‘z 
ruhiy dunyosini va o ‘zgalar m h iy a tin i bilish istagi p a y d o
b o l i s h d a n , ta b ia t va ja m iy a t h o d isa la rin i t u s h u n i s h g a
ehtiyoj sezishdan, o ‘tmish, hozirgi z a m o n , kelajak h a q id a
m ulohaza y u nta boshlagandan b u y o n psixologiya fan sifatida 
rivojlana boshladi. Psixologik b ilim la r j u d a uzoq o ‘tm is h
tarixga ega b o l s a - d a , u fan sifatida falsafadan XIX a srg a
kelib aj ral ib chiqdi. Psixologiyaning alohida fan sifatida 
ajralib chiqishiga o ‘sha davr kishilik jam iyatida yuz b e ra y o t- 
gan ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy o 'z g a ris h la r sabab b o ‘ldi, 
c h u n k i b u la r ijtimoiy z a ru ra t ta q o z o s i edi. Psixo logik 
holatlam i tadqiq qilish, y a ’ni psixikaning m ohiyatini t u -
sh u n ish m a q s a d id a o ‘sha d a v rla ri e k sp erim e n ta l ilm iy
psixologik laboratoriyalarvujudga ketáboshladi. llk psixologik 
tadq iq otlar laboratoriyasi 1879- yilda nemis olimi V .V u nd t 
to m o n id a n Leypsig universitetida tashkil qilindi. Xuddi s h u
laboratoriya qabilida boshqa m am lak atlard a ham b i r q a n c h a
mustaqil laboratoriyalar ochildi. X I X asr oxiri va XX asr 
boshlariga kclib psixologiya fani t o ‘g ‘risidagi ilmiy tu s h u n -
chalarda keskin o ‘zgarishIar yuzaga kcldi va ularning t a ’sirida 
psixologiyaning tadqiqot obyekti sifatida — insonga i n u -
hitning t a ’siri, uning xulq-atvorini o ‘rganish m u a m m o la ri 
tanlab olindi. Shu davrda psixologiya fanining rivojiga ijobiy 
hissa q o 'shgan psixologiya m aktablari vujudga keldi. A Q S H
psixologiyasining asosiy y o ‘n a li s h la r id a n —b ix e v io riz m , 
G c r m a n i y a d a — g e s h ta ltp s ix o lo g iy a m a k ta b i. V e n a d a
Z .F r e y d n in g psixoanalizi s h u la r ju m la s id a n d ir. M a v ju d
m aktab larn ing barchasi o ‘z in in g n uqtayi nazariga asosla- 
nib, psixologiya fanining tarkibiy qismlarini o ‘rganishga 
harakat qildi. Psixologik konsepsiyalarning rang-barangligi

---

va fan -tex n ik a n in g rivojlanishi t a ’sirida psixologiya fani 
o'zining tadqiqot obyektlariga ega bo'lgan ko'plab sohalarga 
ajrala boshladi. H ozirgi davrda psixologiyaning nazariy va 
amaliy yutuqlari atrof-m uhitga hamda jamiyatning juda keng 
sohalarida tatbiq qilinm o qd a.
Psixologiya fanini m uayyan sohalarga b o 'lish d a aniq, 
yaqqol faoliyatning psixologik tom oni, insonningjam iyatga 
nisbatan psixologik munosabati va taraqqiyotining psixologik 
jabhasi asos qilib o lin g a n . Quyida psixologiya sohalarining 
tavsifiga biroz t o ‘xtalib o ‘tamiz.
Umumiy psixologiya — bu u m u m iy psixologik q o n u -
niyatlarni m e x a n i z m l a r , m urakkab ichki bog'lanishlar, 
nazariy va m e to d o lo g ik prinsiplar, ilmiy tadqiqot m etod- 
lari, psixikaning filo va ontogenetik o ‘zgarishIari, ilmiy 
tu sh u n c h a va kategoriyalar, bilish jarayo n larini amaliy va 
nazariy jihatdan tadqiq qiladigan soha. U m u m iy psixologiya 
degan n o m h a m b o s h q a sohalarda boMgani kabi shartli 
r a v is h d a q a b u l q i i i n g a n . Psix o lo g iy a f a n i n i n g ilm iy 
tu s h u n c h a la r i, katego riy alari (shaxs, m otivatsiya, fao- 
liyat, m u o m a la , o n g ) n i, tadqiqot m eto d la rin i u m u m iy
psixologiyada u m u m las h tirish uch un u n in g boshq a soha- 
lardagi te k sh irish natijalarini m av h u m la s h tiris h lozim. 
Aytish joizki, u m u m i y psixologiyaning tad q iq o t natijalari 
psixologiyaning b o s h q a sohalari u c h u n h a m asos b o ‘lib 
xizmat qiladi. U m u m iy psixologiya fani asosiy kategoriyalar, 
tu sh u n c h a lar, psixik jarayonlar, holatlar, hodisalar, in- 
dividual-tipologik xususiyatlarni: 1. Psixik jarayonlar: sezgi, 
idrok, tasavvur, x otira, tafakkur, xayol va boshqalarni. 2.