O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

uch
 tu rg a  b o ‘linadi: 
induktiv,  deduktiv 
va 
analogik.
Induktiv
  x u lo s a   c h iq a rish   —  bu  x u l o s a   c h iq a r i s h n i n g  
s h u n d a y   m a n t i q iy   usulidirki,  b u n d a   b i r   n e c h a   y a k k a   yoki 
ayrim   h u k m l a r d a n   u m u m iy   h u k m g a   o ‘ti!adi,  yoki  ayrim  
fakt  va  h o d is a la rn i  o ‘rganish  a so sid a  u m u m i y   q o n u n   va 
q o i d a l a r   y a r a t i l a d i .   M a s a l a n :   „ T e m i r   e l e k t r   t o k i n i  
o ‘tk a z a d i ‘\   „ M i s  e le k tr tokini  o ‘t k a z a d i “ ,  „ K u m u s h d a   h a m  
e le k tr  tokin i  o ‘t k a z u v c h a n lik   xususiyati  b o r “  va  h okaz o. 
l n s o n   y u q o r i d a g i   h u k m l a r d a n   y a n g i   u m u m i y   x u l o s a  
c h i q a r i b ,   d e m a k ,   „ M e t a l l a r n i n g   h a m m a s i   e l e k t r   to k in i 
o ‘t k a z a d i “ ,  d e g a n   yangi  x u lo sa   c h i q a r a d i .   S h u n i n g d e k ,  
„ T o s h k e n t   d a v la t  m a d a n iy a t  instituti  ta l a b a la r i   qishki  ses- 
siyaga  p u x ta   h o z irlik   k o ‘rm o q d ala r.  S h a h a r d a g i   b o s h q a  oliy 
o 'q u v   yurti  talaba la ri  h a m   qishki  sessiyaga  tayyorgarlikni 
k u c h a y ti r m o q d a la r “ .  D e m a k ,  „ T o s h k e n t   s h a h r i n i n g  b a r c h a  
o liy   o ' q u v   y u r t i   t a l a b a la r i  q is h k i  s e s s i y a g a   q u n t   b ila n  
ta y y o rla n m o q d a la r“ ,  degan yangi xulosa chiq arila d i.  B unday 
m isollarni  k o ‘p lab   keltirish  m u m k in .
D ed u ktiv
  x u l o s a   c h i q a r i s h d a   —  u m u m i y   v a   y a k k a  
x u lo sa la rd a n   y a k k a   yoki  j u z ’iy  x u lo sa   keltirib   chiqariladi. 
Misol  u c h u n :   „ H a r  q a n d a y   m etall  —  e l e m e n t “ .  „V is m u t  — 
m e t a l l “ .  D e m a k ,   v ism u t  —  e l e m e n t .   H a m m a   p l a n e t a l a r  
m axsus  s h a k ld a d ir.  „ K a m o l o t “  y o s h l a r   ijtim o iy   harak ati 
a 'z o la ri  shijoatli  yoshlardir.  T o s h k e n t   d a v l a t   p e d a g o g ik a
www.ziyouz.com kutubxonasi

u n iv e rs ite tin in g   k o kp gina talabalari  „ K a m o l o t “ga a ’zodirlar. 
D e m a k ,   u l a r   h a m   shijoatlidirlar.
T a ’l i m   j a r a y o n i d a   o ‘q u v c h i l a r   u m u m i y   q o i d a   va 
q o n u n l a r n i   y a k k a   yoki  j u z 'i y   h o lla rg a   ta tb iq   etish  orqali 
h a m m a   v a q t   d e d u k t i v   y o ‘l  bilan  fikr  yuritadilar.  M asa la n , 
C V quvchilar  u m u m i y   g r a m m a ti k   q o i d a l a r n i   bilganliklari 
sababli  o ‘z b e k  tili  darslarida q aratq ich ,  t u s h u m  kelishiklarini 
differensiatsiyalay oladilar.  S huning u c h u n  yozgan  paytlarida 
g r a m m a t i k   x a t o l a r g a   a s lo   y o i   q o ‘y m a y d i l a r .   Y o i n k i  
o ‘q u v c h iIa r  „ k o ‘p b u r c h a k l a r   ichki  b u r c h a k l a r n i n g   yigkin - 
disi  2  d   ( n   —  2)  ga  t e n g “ ,  degan  u m u m i y   q o id a n i,  t e o re - 
m a n i  o kz l a s h t i r i b   o ig a n   b o l s a l a r ,   u n i   sira  q i y n a lm a s d a n  
istalgan  k o ‘p b u r c h a k k a   tatbiq  eta  olishlari  m u m k in .
D e m a k ,   o ‘qish  ja ra y o n id a   kollej  o ‘qituvchilari  b ay o n  
q i l ib ,   i z o h l a b   b e r g a n   t e o r e m a ,   q o n u n   v a   q o i d a l a r n i ,  
m u r a k k a b   x o s s a l a r n i   a y r im ,  j u z ’iy  h o l l a r g a   k o ‘c h i r is h  
p a y t i d a   o ‘q u v c h i l a r   h a m m a   v a q t   d e d u k s i y a   u s u l i d a n  
fo y d a la n ib  fikriay d ilar va  m u lo h a z a  y uritadilar.  0 ‘qitishning 
aksariyat  m e t o d   va  shakllarida y u b o rila d ig a n   inshaklsiyalar 
d e d u k t i v   y o ‘i  b i l a n   a m a lg a   o s h i r i l a d i .   S h u n i n g   u c h u n  
u m u m i y   x u l o s a l a r d a n   y angi  y a k k a   b i r   x u l o s a   k e ltirib  
c h i q a r i s h d a n   i b o r a t   m a n t i q i y   t a f a k k u r   s h a k l i   m u h i m  
a h a m iy a tg a  ega.
A nalogik
  x u l o s a ,   bu  x u lo sa  c h i q a r i s h n i n g   s h u n d a y  
shak lid irk i,  b u n d a   biz  ikki  p r e d m e t n in g   b a ’zi  b ir  belgilari 
o ‘x sh ash lig ig a  q a r a b ,   bu  p r e d m e t la r n i n g   b o s h q a   belgilari 
h a m  
0
‘xshashligi t o ‘g ‘risida xulosa chiqaram iz. Analogiya deb, 
n a rsa   v a   h o d i s a l a r n i n g   bir-biriga  o ‘x sh a s h   b o 'l g a n   b a ’zi 
b e lg il a r ig a   q a r a b g i n a   xu lo sa  y u r i t i s h d a n   ib o r a t   x u lo sa  
chiqarish shakliga aytamiz.  Analogik usulda chiqarilgan xulosa 
c h i n ,   t a x m i n i y   h a m d a   y o lg ‘o n   b o ‘lishi  m u m k i n .   F ik r  
y u r itis h n in g   b u n d a y   shakli  k o 'p i n c h a   yosh  b olalarga  xos 
xususiyatdir.  D e m a k ,  j u z ’iy  ikki  y a k k a   h u k m la rg a  asoslanib 
j u z ’iy  y o k i   y a k k a   h u k m   k e ltirib   c h i q a r a m i z .   B o g kc h a  
y o sh id ag i  b o l a   m a n a   b u n d a y   m u l o h a z a   yuritadi:  „ A d a m la r 
d a r v o z a d a n   i s m im n i   aytib chaqirib  keldilar.  U la r sovg'a  olib
284
www.ziyouz.com kutubxonasi

kelgan  b o ‘lsa la r  k e ra k “ .  Bu  b o l a n i n g   fikrini  an a liz   q ilib  
k o ‘rsak,  u n i n g   fikr  yuritishi  m a n a   b u n d a y   l a rz d a   t a r a q q i y  
etganligini  s h o h id i  b o l a m i z .   „ 0 ‘t g a n   g a ld a   a d a m   i s m i m n i  
aytib   c h a q ir i b   kelgan  edilar.  0 ‘s h a n d a   u la r  m e n g a   so v g ‘a  
olib kelgan edilar.  Y ana chaqirayotirlar. Albatta, a d a m  m e n g a  
sovg‘a  olib   k e lg a n la r“ ,  deb  x u lo sa  c h i q a r a d i .
E n d i  turli  yoshdagi  k is h ila rn in g   t u r m u s h   la v h a la rid a n  
n a m u n a l a r   keltiram iz:
0 ‘s m i r   y o s h i d a g i   o ‘q u v c h i   m u l o h a z a s i d a n   p a r c h a :  
, , 0 ‘tg a n   yili  n o y a b r n in g   o ‘rta la rid a   q a lin   q o r   y o q q a n   ed i. 
N o y a b r n i n g   o ‘rtasi  y a q i n l a s h m o q d a .   D e m a k ,   y a n a   q a l i n  
q o r   y o g ‘ishi  e h t i m o l “ .
0 ‘sp irin   s h u n d a y   xulosa  c h i q a r d i:   „ S h u   yil  yoz  o y i d a  
p u l - b u y u m   lotereyasiga  s o a t  y u t i b   o i g a n   e d im .  K io s k a d a  
lotere ya bileti  sotilm oqda.  Y a n a  s o tib  o lay,  b iro r narsa y u ti b  
q o l a r m a n “ .
0 ‘q u v c h i  analogiyasidan  , , O kt g a n   im ti h o n d a  biletni e n g  
tagidan  to rtib  olib  „ a ’lo “ oigan  e d i m .   I m ti h o n la r y a q i n l a s h i b  
qoldi.  Y a n a   ta g id a n   tortib  o ls a m   o m a d i m  yurishib  k e t a r “ .
Y e tu k   y o s h   davridagi  kishi  s h u n d a y   xulosa  c h iq a r d i : 
„ B o l a l a r n i n g   z o ‘r m a - z o lri  b i l a n   y a k s h a n b a   kuni  p a r k k a  
c h i q s a m ,   y ig irm a   yillik  q a d r d o n i m   kelib  ketibdi.  B u g u n  
y a k s h a n b a ,  y a n a   b o l a l a r x a r h a s h a   q ilish y a p ti,  yaxshisi  u y d a  
h o rd iq   c h iq a r g a n im   m a ’qul,  c h u n k i   y a n a  k im d ir m e h m o n g a  
kelib  q o l a r “ .
K e k sa  o d a m   chiq arg an   x u lo s a s i d a n   n a m u n a :   , , 0 ‘t g a n  
hafta  z a g ‘izg‘o n   sayraganda,  q a d r d o n   d o ‘stim  keldi.  Y a n a  
z a g ‘iz g ‘o n   s a y r a y a p t i .   B u  g a l  s e v i k l i   n a b i r a m   A k o b i r  
m e h m o n g a   kelishi  m u m k i n “  v a  h o k a z o .
S h u n d a y   qilib,  a na logik y o ‘l  b il a n   x u lo sa  c h i q a r g a n d a ,  
m u r a k k a b   q o n u n i y a t l a r   t o ‘g ‘r i s i d a g i   b i l i m l a r   o ‘z l a s h -  
t i r i l m a s a - d a ,   lekin  t u r m u s h n i n g   t u r l i   j a b h a l a r i d a   u n d a n  
f o y d a la n ib   turiladi.
T ushu nchalar.
  I n s o n   v o q e l i k n i   b i l is h   j a r a y o n i d a  
n a r s a l a r n i   b i r - b i r i   bilan   t a q q o s l a b   k o ‘ra d i  va  u l a r n i n g  
o ‘xshashligi  h a m d a   farqini  a n iq la y d i:  a n a li z   va  sin tez  y o ‘li
285
www.ziyouz.com kutubxonasi

b i l a n   n a r s a ,   h o d i s a l a r n i n g   m o h i y a t i n i   o c h a d i ,   f i k r a n  
u l a r n i n g   b e l g i l a r i n i   a j r a t a d i ,   b u   b e l g i l a r n i   a b s t r a k -  
siyalashtiradi va  u m u m la s h tira d i.  N a tijad a  o d a m  voqelikdagi 
narsa,  h o d i s a l a r   t o ‘g ‘risida  tu s h u n c h a   hosil  qiladi.
N a r s a   va  h o d is a l a r n i n g   m u h im   b e lgilarini,  b o g i a n i s h -  
larini,  m o h i y a t in i  h u k m l a r   orqali  fikran  k e n g   va  c h u q u r  
aks  e t tiris h d a n   ib o r a t  fikr  yuritish  shakli  v a   psixik  m ahsuli 
b o ‘lgan  t u s h u n c h a   bilishning m u h im  jihatidir.  B oshqa  psixik 
m a h s u ll a r   kabi  t u s h u n c h a l a r n i n g   m a n b a y i   h a m   m o d d iy  
d u n y o d ir.
N a r s a   v a   h o d i s a l a r n i n g   u m u m i y   h a m d a   m u h i m  
belgilarini  aks  e t t i r u v c h i   tu s h u n c h a   bu  fikrdir.  O d a td a , 
t u s h u n c h a l a r   m o h i y a t i   ji h a t i d a n   k o n k r e t   v a   a b s t r a k tg a  
a jra tila d i.  A l o h i d a   o l i n g a n   b ir  b u t u n   n a r s a g a   a l o q a d o r  
t u s h u n c h a   k o n k r e t   t u s h u n c h a   deb  a tala d i.  M asalan:  stol, 
d i v a n ,   q a y r a g ‘o c h ,   t r a k t o r ,   h o lv a   v a   h o k a z o .   M o d d i y  
borliqdagi  n a r s a l a r d a n   fikran  ajratib  o lin g a n   b a 'z i  xusu- 
siyat,  sifat  h o l a t l a r g a ,   s h u n i n g d e k ,   n a r s a l a r   o ‘rtasidagi 
ichki  m u n o s a b a t l a r g a ,   q o n u n iy a tla rg a   q a r a tilg a n   t u s h u n ­
c h a l a r   a b s t r a k t   t u s h u n c h a   d e b   a ta la d i.  M a s a la n :  o qlik, 
u z u n lik ,  b a l a n d l i k ,   k e n g lik ,  h a r a k a t ,   y o r u g ‘lik,  q iy m a t 
haqidagi  t u s h u n c h a l a r   va  hokazo.
T u s h u n c h a l a r   k o ‘lam i  jih a tid a n   u c h   t u r g a   b o l i n a d i :  
yakka  t u s h u n c h a l a r ,   u m u m i y   t u s h u n c h a l a r   v a   t o ‘p l a n m a  
t u s h u n c h a la r.  Y a k k a   t u s h u n c h a l a r   y a k k a   n a rsa   va  hodisa 
h a q id ag i  t u s h u n c h a d i r .   B u n d a y   t u s h u n c h a l a r g a   A lish e r 
N a v o iy ,  g e n e r a l   S o b i r   R ah im o v ,  T o s h k e n t ,   A m u d a r y o ,  
H im o la y ,  T i n c h   o k e a n i   t o ‘g ‘risidagi  t u s h u n c h a l a r n i   misol 
qilib  keltirsa  b o l a d i .
Y akka  t u s h u n c h a l a r n i n g   xususiyati  s h u k i,  bu  tu s h u n -  
c h a l a r d a   h a m i s h a   a n i q   o b ra z   m av ju d   b o l a d i .   U m u m i y  
t u s h u n c h a l a r d a   b i r  j i n s d a   b o l g a n   k o ‘p  n a r s a   v a   h o disalar 
g av dalantiriladi.  M a s a la n ,   kitob,  m a k ta b ,  y u ld u z ,  talaba, 
o ‘spirin,  hosil,  t o g ‘  va  yer.
T o ‘p l a n m a   t u s h u n c h a l a r   b ir  j i n s d a   b o ‘lgan  n a rsa   va 
h o d is a la r  t o 'p l a m i   h a q i d a   yaxlit  fikr  yuritish d ir.  M asa la n ,
286
www.ziyouz.com kutubxonasi

p a x t a z o r ,  k u t u b x o n a ,   yig‘ilish  v a   h o k a z o la r .   T o ‘p l a n m a  
t u s h u n c h a l a r n i n g   b ir  qan c h asi  b i r d a n i g a   tatbiq  q ilin g a n d a  
u m u m i y   t o ‘p l a n m a   t u s h u n c h a l a r   h o sil  b o l a d i .   M a s a la n , 
A lish er  N a v o iy   nom idagi  R e s p u b l i k a   d avlat  k u tu b x o n a s i 
tu sh u n ch as in i  yakka t o ‘planm a tu s h u n c h a g a  oid desa b o l a d i .  
G u r u h ,   s i n f ,  j a m o a ,   polk,  x a l q ,   o l o m o n   va  b o s h q a l a r  
u m u m i y   t o ' p l a n m a   t u s h u n c h a g a   m is o ld ir.  Yetti  og^ayni 
y u l d u z l a r   t o ' p l a m i ,   B olgariya  i s h c h i l a r   sinfl,  T o s h k e n t  
p o c h t a m t i  xiz m a tc h ila ri  j a m o a s i   k a b i l a r   yakka  t o 'p l a n m a  
t u s h u n c h a l a r   ju m la sig a   kiradi.
„ A b s t r a k t “  t u s h u n c h a l a r n in g   y u q o r i d a   qayd  qilib  o lti l-  
g a n   t u s h u n c h a l a r d a n   farqi  sh u k i,  u l a r   id ro k  yoki t a s a w u r g a  
b e v o s i t a   a s o s l a n m a y d i .   „ A b s t r a k t “  t u s h u n c h a g a   m i s o l  
tariqasida  „ q iy m a t“  tushu n ch asin i  keltirib o ‘tamiz: siz a y r im  
to v arn i  u s h l a b   h a r  birini  qoM ingizda  a y la n tirib   k o 'rish in g iz , 
u n i  x o h l a g a n in g i z c h a   ish latish in g iz  m u m k i n ,   a m m o   s h u  
tovarni  q iy m a t  tariqasida olib q a r a g a n i m i z d a  uni aslo u s h la b  
b o l m a y d i .
T u s h u n c h a   bilan  so‘z  m u n o s a b a t i   b i r   tekis  b o 'l m a y d i ,  
a y r im   p a y t l a r   s o ‘z  bilan  t u s h u n c h a   a y n a n   m o s   t u s h a d i  
( o l m a   — s o l z ,  o l m a   — t u s h u n c h a ) ,   q o í g a n   p a y t l a r d a  
t u s h u n c h a   o ‘z  k o ‘lam i j i h a t id a n   k e n g d ir.
F i k r   y u r i t i s h d a   t u s h u n c h a   b i l a n   s o ‘z  o ‘z a ro   b o g ‘liq  
ravishda  n a m o y o n   bo'ladi.  B ir  t o m o n d a n ,   s o ‘z  y o r d a m i s iz  
t u s h u n c h a   v u ju d g a   k e lm a y d i,  i k k i n c h i   t o m o n d a n ,   s o ‘z  
t u s h u n c h a n i n g   m o d d i y   a s o si  v a   f u n k s i y a s i n i   b a j a r a d i .  
T u s h u n c h a l a r   b i r   y o k i  u n d a n   o r t i q   s o ‘z l a r d a n   t a s h k i l  
to p ish i  m u m k i n .   M asa la n ,  „ x a l q “  d e g a n   t u s h u n c h a   b i r  
s o 'z d a n ,   ,,o lzb e k   xalqi“  ikki  s o ‘z d a n ,   „ q a h r a m o n   o ‘z b e k  
x alq i“  u c h   s o lz d a n ,  „ozodlik u c h u n   k u ra s h a y o tg a n  x a l q l a r “ 
d e g a n   t u s h u n c h a   t o ‘rt  sokz d a n   t a s h k i l   to p g an .
P s i x o l o g i y a d a   b a ’zi  t u s h u n c h a l a r   s h a r t l i   b e l g i   — 
sim v o lla r  y o r d a m i   bilan  h a m   i f o d a l a n a d i .  B ular  q a t o r i g a  
m a t e m a t i k   s i m v o ll a r   +  ( p l u s ) ,   —  ( m i n u s ) ,   >  ( k a t t a l i k  
belgisi),  <  (k ic h ik lik b e lg isi),  =   ( t e n g l i k  belgisi),  :  ( b o l i s h ) ,  
■ ( k o ‘p a y tiris h )  va  boshqa  b e lg ila r  q o ‘llaniladi;  h arflar  h a m
287
www.ziyouz.com kutubxonasi

t u s h u n c h a l a r n i   v u j u d g a   keltirishi  m u m k i n :   a ,  b,  c ,  d  va 
hokaz o ;  y o ‘l  q o i d a l a r i   belgisi; geografik s h a rtli  belgilar h a m  
tu s h u n c h a   o ‘r n i d a   ishlatilishi  m u m k in .
T u s h u n c h a l a r   f i k r   y u r i t i s h n i n g   a s o s i y   j a r a y o n l a r i  
b o ‘lib,  y a ’ni  u l a r   tasn iflash ,  u m u m la s h ti r i s h   va  ab stra k - 
siyalashlar  y o r d a m i   b i la n   vujudga  keladi.  S o ‘zlar,  belgilar, 
sim vollar,  a t a m a l a r   ta fa k k u r  ja r a y o n i d a   tu s h u n c h a l a r n i n g  
m a z m u n i n i   aks  e t t i r a d i .   I.P.P avIovning  fik rich a ,  s o kz  sig- 
n allar tizim id a g i  b a r c h a  signallarning signalidir.  B in o b arin , 
u   signallarning b a r c h a s i n i   ifodalaydi va  u l a r n in g  h a m m a s in i 
u m u m l a s h ti r a d i .
T a l a f f u z d a g i   h a r   b i r   s o ‘z  m u a y y a n   m a z m u n n i   va 
m u a y y a n   koM am dagi  t u s h u n c h a la rn i  a k s   ettirad i.  S o ‘zlar 
a lo q a   q u ro li  v a z if a s in i  bajarib,  t u s h u n c h a l a r   m o h iy a tin i 
anglashga  y o r d a m   b e r a d i .  T u s h u n c h a   s o ‘z l a r   y o rd a m i  va 
vositasi  b ilan  s h a x s l a r a r o   m u n o s a b a t la r   o ‘r n a ti s h d a   faol 
ishtirok etadi.
I n s o n   t u s h u n c h a l a r n i n g   aksa riy atin i  o ‘z i d a n   avvalgi 
a v l o d d a n   m e r o s   s i f a t i d a   ta y y o r  h o l d a   o i g a n .   A v l o d l a r  
e s ta f e ta si  n a t i j a s i d a   b i r   avlod  y a r a t g a n   t u s h u n c h a l a r n i  
ikkinchi  avlod  e g a ll a b   o lad i, ularga yangi  m a z m u n   va  shakl 
beradi.  O ld in g i  a v l o d n i n g   boy  m erosiga  asoslanib,  ularni 
o ‘rganib  u l g u r m a g a n   voqelik xususiyatini  o c h i s h g a   intiladi, 
s h u   k a s h f iy o t   o ‘l a r o q ,   yangi  t u s h u n c h a l a r   ijo d   q ila d i. 
B in o b arin ,  t u s h u n c h a l a r n i n g   s h u n d a y   y o l   b ilan  av lo d d an  
avlodga  o ‘tib  b o r is h i  v a   egallanishi  m a z k u r   t u s h u n c h a l a r ­
n ing y a n a d a   ra v n a q   to p ishiga olib  keladi.
M o d d i y   b o r l i q   t o ‘g ‘risid ag i  t u s h u n c h a l a r   filo   va 
o n t o g e n e t i k   t a r a q q i y o t   bosq ich in i  b o s ib   o ‘tadi.  M a z k u r  
t a r a q q i y o t   b o s q i c h i   t u s h u n c h a l a r n i n g   t a k o m ill a s h u v ig a , 
m a z m u n a n   c h u q u r la s h u v ig a ,   koMam j i h a t d a n   kengayishiga 
s a b a b c h i   b o ‘l a d i .   M a s a l a n :   l ) y a r i m   a s r   m u q a d d a m  
kishilarning  Q u y o s h   tizim iga  kirgan  p l a n e t a la r  t o lg ‘risidagi 
t a s a v v u r l a r i ;   2 )   m a k t a b g a c h a   y o s h d a g i   b o l a l a r n i n g  
o ‘sim liklar va  h a y v o n o t   dunyosi  t o ‘g ‘risidagi  tu sh u n c h a la ri 
k o ‘l a m i   v a   m a k t a b n i   t a m o m l a s h   d a v r i d a g i   o ‘s p i r i n
288
www.ziyouz.com kutubxonasi

t u s h u n c h a l a r i   m i q d o r i ;   3)  o 4t g a n   a s r d a g i   o d a m l a r n i n g  
kim y o   fa n ig a  o i d   tu sh u n c h a la ri  v a   h o zirg i  kundagi  in s o n  
t u s h u n c h a l a r i   v a   hokazo.
S h u n d a y   qilib,  t u s h u n c h a l a r n i n g   m o h i y a t i   h u k m l a r d a  
yoritiladi,  m a v ju d   h u k m l a r a s o s i d a  x u lo s a  chiqariladi.  Yangi 
h u k m   h o s il  q il in a d i,   to p ilg a n   y a n g i   b e lg ila r,  a l o m a t l a r  
t u s h u n c h a l a r n i   y a n a d a   boyitadi.  T a f a k k u r  y o rd a m id a   in s o n  
yaratish ,  k a s h f  qilish,  ixtiro q i lis h d a   d a v o m   etishi  m u m k in .  
D e m a k ,   y a n g i  t u s h u n c h a l a r ,   a t a m a l a r   ijod  q ilin a v e ra d i, 
iste’m o ld a g ila ri  esa yangi sifat va y a n g i   m a z m u n   kasb e tadi. 
D e t e r m i n i z m   prinsipiga  b i n o a n ,  s o ‘z l a r   y angi  t u s h u n c h a ­
lar  y a ra tilish ig a   vosita  b o ‘lib  x i z m a t   q ila v e ra d i,  s h u n i n g  
bilan  birga,  t u s h u n c h a l a r  z a m i r id a   y a n g i  s o ‘z!ar va  ib o ra la r 
vujudga  k cladi  y oinki  yangicha  t a l q i n   q ilin ish g a  k o ‘c h a d i. 
S o ‘z  b ila n   tu s h u n c h a l a r n i n g   c h a m b a r c h a s   b o g ‘lanishi  v a  
m u n o sab ati  filogenezda  ham , o n t o g e n e z d a   h a m  o p eratsiona l 
va  fu n k sio n a!  xususiyatlarni  y o lq o t m a y d i .
Tafakkur  sifatlari
T a f a k k u r   b o s h q a   b ilish   j a r a y o n l a r i   k a b i  o ‘z i n i n g  
individual  xususiyatlariga  eg a   b o ‘lib,  fik r  yuritish  fa o liy a - 
tin in g   s h a k lla ri,  vositalari  va  o p c r a t s iy a l a r i n i n g   k ish ila rd a  
tu rlic h a   n a m o y o n   b o ‘lishida  o ‘z  ifo d a sin i  to p a d i.  O d a t d a ,  
ta fa k k u rn in g   individual  x u su s iy a tla rig a   (sifatlariga)  bilish 
f a o l i y a t i n i n g   m a z m u n d o r l i k ,   m u s t a q i l l i k ,   e p c h i l l i k ,  
s a m a r a d o rlik ,  fikrning  kengligi,  tezligi,  c h u q u rlig i va b o s h q a  
sifatlari  kiritiladi.
T a f a k k u r n i n g   m a z m u n d o r l i g i   d e g a n d a ,   i n s o n n i n g  
o n g i d a   t e v a r a k - a t r o f d a g i   m o d d i y   v o q e l i k   t o ‘g ‘ri s i d a g i 
( k o ‘l a m d a )   m u l o h a z a la r ,  m u h o k a m a l a r ,   fikrlar,  m u a m -  
m o l a r ,   t u s h u n c h a l a r   q a n d a y   m i q d o r d a   ( k o ‘l a m d a )   j o y  
olganligi  n a z a r d a  tutiladi.  In s o n d a   a y tib  o ltilgan xaraktcrdagi 
g ‘o y a l a r   q a n c h a l i k   t o i i b - t o s h s a ,   t a f a k k u r   s h u n c h a l i k  
m a z m u n d o r   b o i a d i .   Kishilar  b i r - b i r l a r i d a n   t a f a k k u r n i n g  
m a z m u n d o r li g i  bilan  farq  q iladila r.
19  Psixologiya
289
www.ziyouz.com kutubxonasi

T a f a k k u r n i n g   c h u q u rlig i  d e g a n d a ,  m o d d i y   d u n y o d a g i 
n a r s a - h o d i s a l a r n i n g   a s o s iy   q o n u n l a r i ,   q o n u n i y a t l a r i ,  
xossalari,  s ifatlari,  u la r n i n g   o ‘za ro   b o g ‘lan ish lari,  m u n o s a -  
batlari  t a f a k k u r i m i z d a   t o l i q   aks  etg an lig in i  tu s h u n ish im iz  
kerak.  T a f a k k u r   a r s e n a li d a   j o y la s h g a n   n a r s a l a r n i n g   q a y  
y o ‘s in d a  siste m alash g an lig ig a q a ra b  ( t o ‘g ‘ri  va  ratsional y o l  
n a z a rd a   t u t il a d i ) ,   u   yoki  bu  shaxsning  tafa k k u ri  chuqurligi 
t o ‘g ‘risida  q a t ’iy  b i r   q a ro rg a   kelish  m u m k i n .
T a f a k k u r n i n g   kengligi  o ‘zining  m a z m u n d o r li g i ,  c h u ­
qurligi  k ab i  s i f a t l a r i   b i l a n   m u n t a z a m   a l o q a d a   b o l a d i .  
I n s o n d a g i   n a r s a   v a   h o d is a l a r n i n g   e n g   m u h i m   belgi  va 
xususiyatlarini  o ‘z i d a   m u jassam lash tirg an ,  o 't m i s h   haq id a, 
h o z irg i  d a v r   h a q i d a ,   s h u n i n g d e k .   k e l a j a k   t o ‘g ‘risidagi 
m u l o h a z a la r,  m u a m m o l a r v a  t u s h u n c h a l a r n i   q a m r a b   olgan 
ta fa k k u r  k e n g   t a f a k k u r   deyiladi.  F ik r  d o ira si  keng,  bilim  
saviyasi  y u q o r i ,   s e r g ‘o y a ,  ijodiy  izlanishdagi  kishilarni  aql- 
zakovatli,  b i l i m d o n   yoki  tafakkuri  k e n g   kishilar  d e b   atash 
m u m k i n .   D e m a k ,   i n s o n n i n g   a q l - z a k o v a t i ,   bilim d o n lig i, 
m u lo h a z a k o rlig i  u n i n g   tafakkuri  k e n g lig id an   d a lo la t  b e r a r 
eka n.
In s o n   t a f a k k u r i   o ‘zin in g  m ustaqiiligi j i h a t i d a n   m ustaqil 
va  nom ustaqil  tafa k k u rg a  ajratiladi.  T a fak k u rn in g  mustaqiiligi 
d e g a n d a ,   k i s h i n i n g   shaxsiy  t a s h a b b u s i   b i l a n   o ‘z  o ld ig a 
k o n k r e t   m a q s a d ,   y a n g i   v a z i f a l a r   q o ‘y a   b i l i s h i ,   u l a r  
y u z a s i d a n   a m a l i y   v a   ilm iy   x a r a k t e r d a g i   m u l o h a z a l a r  
yuritishi,  natijani  k o ‘z oldiga keltira olishi,  q o ‘yilgan vazifani 
h e c h   k i m n in g   k o ‘m agisiz,  k o ‘rsa tm asisiz,  o 'z i n i n g   aqliy 
izlanishi  tufayli  t u rli  y o ‘l,  usul  va  v o s ita la r  to p ib ,  m ustaqil 
ravishda  hal  q i l i s h d a n   iborat  aqliy  q o b iliy a tn i  tu s h u n ish  
kerak.
T a f a k k u r n i n g   m u sta q iilig i  a q l n i n g   s e r ta s h a b b u s l ig i , 
p ish iq lig i  v a   t a n q i d i y l i g i d a   n a m o y o n   b o ‘lad i.  A q l n i n g  
s e r t a s h a b b u s l i g i   d e g a n d a ,   i n s o n n i n g   o ‘z  o l d i g a   y a n g i 
m u a m m o ,   a n i q   m a q s a d   va  k o n k re t  v a z if a la r  q o ‘yishini, 
a n a   s h u l a r n i n g   b a r c h a s i n i   am alga  o s h iris h d a ,  nihoyasiga 
yetkazishda,  y e c h im i n i   qidirishda usul v a  vositalarni shaxsan 
290
www.ziyouz.com kutubxonasi

o ‘zi  izlashi,  a qliy  z o ‘r  berib  in tilish i,  u larg a  taalluqli  q o ‘- 
s h i m c h a   belgi  v a   a lo m a tla rn i  k i r it is h d a n   iborat  b o s q i c h -  
l a r n i n g   n a m o y o n   b o l i s h i n i   n a z a r d a   t u t a m i z .   A q l n i n g  
pishiqligi  v az ifalarni  te z   y e c h is h d a ,   y e c h is h   p ay tid a  y angi 
usul  va  v o s ita la rn i  te z   izlab  t o p i s h d a ,   u la rn i  sa ra la s h d a , 
a n a   s h u   u s u lla r  va  vositalarni  o ‘z   o ‘rn id a   a n i q   q o ‘llashda, 
a n d a z a g a   a y l a n g a n ,   eski  y o ‘l  h a m d a   u s u l l a r d a n   f o r i g ‘ 
b o ‘lishda va b o s h q a  jarayonlarda  ifodalanadi.
0 ‘z i n i n g   va  o ‘z g a la rn in g   m u l o h a z a l a r i n i ,   bu  m u l o -  
h a z a l a r n i n g   c h i n   yoki  c h in   e m a s lig in i  te k s h iris h d a   y u z a g a  
k c l g a n   m u l o h a z a l a r g a ,   m u h o k a m a l a r g a ,   m u a m m o l i  
v aziyatga  b a h o   b e r a   bilishda  aq l  b i l a n   t a n q i d i y   y o n d a s h is h  
m u h i m   roi  o ‘ynaydi.  T a f a k k u rn in g   ta n q id iy lig i  obyektiv v a  
s u b y e k tiv   r a v i s h d a   ifo d a l a n is h i   m u m k i n .   M a z k u r   s ifa t 
i n s o n n i n g   b a h o la s h ,  o lz - o kzini  b a h o l a s h   kabi  ta fa k k u rn in g  
individual  xususiyatlariga b o g kliq  ra v ish d a   n a m o y o n  boMadi. 
A g a r  t a n q i d i y l i k   o q i l o n a ,   m u h i m   b e l g i l a r g a ,  m u a m m o  
m o h i y a t in i n g   t o ‘g ‘ri  o ch ilishiga  a s o s l a n ib   a m a lg a   o s h s a ,  
b u n d a y  ta n q id iy lik  obyektiv ta n q id iy lik  d e b  ataladi.  M a b o d o  
t a f a k k u r n i n g   tanqidiyligi  s u b y e k t iv   x a t o l a r g a ,  u m u m a n ,  
s u b y e k t i v i z m g a   o g ‘ib  k e t s a ,   b u n d a y   h o l d a   s u b y e k t i v  
t a n q id iy lik   deyiladi.  Subyektiv  ta n q i d i y lik   salbiy  o q i b a t g a  
o lib   k e l a d i ,   s h u n i n g d e k ,   i n s o n l a r   o ‘r t a s i d a   „ a n g l a s h i l -  
m o v c h ilik   g ‘o v i “  ni  vujudga  k e ltira d i,  ikki  shaxs  o ‘r t a s id a  
k u t ilm a g a n d a   ziddiyat  paydo  b o ‘ladi.  I n s o n d a  t a f a k k u r n i n g  
tanqidiyligi  o q ilo n a ,  ratsional  t a r z d a   v u ju d g a   kelsa,  u n d a  
shaxs  m u h i m   sifat  bilan  b o y iy d i,  d e b   aytish  m u m k in .
M a q s a d ,   m u a m m o   v a   v a z i f a l a r   o ‘z g a   s h a x s l a r  
t o m o n i d a n   q o ‘yilib,  tayyor  u s u l  v a   v o sitalarg a  t a y a n g a n  
h o ld a   o ‘zg a   kishilarning  b e v o s ita   y o r d a m i   bilan   a m a l g a  
osh irilish i  j a r a y o n i d a   b iro z   i s h t i r o k   e t g a n   t a f a k k u r   n o -  
m u s ta q il  t a f a k k u r   d e b   a ta la d i.  M u s t a q i l   ta f a k k u r g a   e g a  
b o l m a g a n   kishilar  „tayyor m a h s u l o t l a r  q u l i“g a  a y la n a d ila r, 
u la rd a  o ‘s is h d a n  o r q a d a   qolish  xavfi  t u g ‘iladi.  N a ti j a d a   a q l -  
zakovatli  in so n  b o ‘lish o 'rn ig a  k a lta b in ,  e r in c h o q ,  beha fsala 
o d a m   b o ‘lib  v o y a g a   y e ta d i.  D e m a k ,   t a f a k k u r n i n g   n o -
www.ziyouz.com kutubxonasi

m ustaqillik  illati j a h o n   progressiga t o ‘siq b o l s a ,   yakka  shaxs 
u c h u n   esa  fojiadir.
F ik r n i n g   m u s ta q illig i  uning  s a m a r a d o rlig i  bilan   uzviy 
b o g l a n g a n .   A g a r   i n s o n   m u a y y a n   v aq t  i c h id a   m a ’l u m   so h a 
u c h u n   q i m m a tl i   v a   y angi  fikrlar,  g 'o y a la r ,  ta v siy a n o m a la r 
yaratsa  h a m d a  n a z a r iy  va amaliy vazifalam i  hal  qilsa,  b unday 
kishining  ta fa k k u ri  s e rm a h su l  ta fa k k u r  d e b   ataladi.
D e m a k ,   v a q t   o ra lig ‘ida bajarilgan  ish  k o ‘lam i  va sifatiga 
o q ilo n a   b a h o   b e r is h   —  tafakkur  m a h su ld o rlig in i  oMchash 
m e z o n i  s ifatida x i z m a t   qiiadi.
T a f a k k u r n i n g   ix c h a m l i g i  d e g a n d a ,   m u a m m o n i   hal 
q ilishning  d a s tla b k i  rejasi  m a z k u r  j a r a y o n d a   uni  yechish 
s h a rtin i  q a n o a t l a n t i r m a y   qolib,  n a t ija d a   n o m u t a n o s i b ii k  
hosil  b o ‘lsa,  h e c h   ik k ila n m a y  o ‘zg a rtish la r  k iritish d a n   ibo- 
rat  fikr  y u r i t i s h   f a o liy a tin i  t a s a w u r   q i l m o q   jo iz.  Fikrni 
o p e ra tiv   j i h a t d a n ,   t e z k o r lik   bilan  o ‘z g a r t i s h d a n   va  t o lg lri 
y o ‘nalishiga