O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

O n g n in g   m ohiyati
V 
Psixikaning  yuqori  bosqichi  insongagina  xos  b o l g a n ,  
u n in g   e n g   yuksak  darajasi  hisoblanmish  ongda  o ‘z  aksini 
topad i.  O n g  psixikani yaxlit tarzda  ifodalovchi yuksak shakli 
hiso b lan ib ,  insonning  yak k a   va  hamkorlik  faoliyatining, 
( m u lo q o t,  nutq,  til)  vositasida  ijtimoiy-tarixiy  taraqqiyot- 
nin g  m ahsuli  sifatida  yuzaga  kelgandirAU  ijtimoiy  m ahsul 
b o l i s h i d a n   tashqari,  u n g a  m uayyan  m unosabat  bildirish, 
y a ’ni  m aq sadn i  ko'zlash,  o'zlikni  anglash  kabilarni  n a m o ­
yon  etish  imkoniyatiga h a m  egadir.  Quyida ongning tarkibiy 
q ism larin in g   m ohiyatini  yorituvchi  va  ularning  hukm   suri- 
shiga t a ’sir etuvchi  omillarga  doir ayrim  m anbalar xususiya- 
tini  tavsiflashga  harakat  qilamiz.*Odatda,  inson  ongi  uni 
q u r sh a b   turgan  te v a ra k -a tro f  haqidagi  bilimlar  m ajm ua- 
sidan  iborat  b o ‘lib,  u n in g   tuzilishi  va  tarkibiga  s hunday  
bilish jaray on lari  kiradiki,  bevosita  ularning  yordam i  bilan 
shaxs  o*z  axborotlari  k o l a m i n i   uzluksiz  boyitib  boradi<
46
www.ziyouz.com kutubxonasi

Insondagi  b ilim la r  sezgi,  idrok,  x o tira ,  ta fa k k u r,  xayol 
singari  bilish  jarayonlari  asta-sekin  anglashilish  darajasiga 
k o ‘tari!adi,  kcyinclialik esa muayyan tu rk u m la rn in g  tarkibiga 
kiradi.  Harakatli  hissiy tub  m a ’nodagi  hissiy bilish bosqich- 
lariga taalluqli  sezgi,  idrok,  appersepsiya,  tan ish ,  bilib olish 
va ta s a w u r  kabi  bilish jarayonlari  k o ‘m agi,  m iyaga bevosita 
ta ’s i r o ‘tkaz uvchilarningaks ettirishi  natijasida  inson  ongida 
borüqning  m a z k u r  daqiqasida  shaxs  tasavvurida  ularning 
hissiy  m an z a ra si  yuzaga  keladi.  X o tira   j a r a y o n i   ongd a 
o ‘tmishdagi  narsa va  hodisalarining obrazlarini  esga tushirsa 
h a m d a   bosh  m iyaning  u  yoki  bu  katta  y a rim sharlarining 
b o lim la r id a   aks  etgan  m uayyan  izlarni jo n la n tiris h   imko- 
niyatiga ega b o ‘lsa,  xayol jarayoni ehtiyoj  o byekti  hisoblan- 
g an  favquloddagi  davr hukmiga kirm agan ob raz lar modelini 
nam oyon  etadi.  Bilishning  yuksak  darajasi  b o 'lm is h   tafak­
kur  jarayoni  um u m lash gan ,  ijtimoiy  xususiyatli,  bilvosita 
va  so‘z  orqali  ifodalanuvchi  bilimlarga  asoslangan  holda 
gavdalanuvchi  m u a m m o la r  yechimini  hal  etishni  t a ’m in- 
laydi. Yuqorida ta'kidlab o'tilgan bilish jarayonlarining unisi 
yoki  bunisi  aks  ettirish  imkoniyatidan  m a h r u m   b o ‘lsa,  bu- 
zilsa  yoki  ularning  qaysidir  xususiyati  b a ta m o m ,  qisman 
izdan  chiqsa  u  ongni  tubdan  o ‘zgartirish  sari  yetaklaydi.
VOng psixologik tafsifining yana biri  subyekt bilan obyekt 
0
‘rtasidagi  a niq  farqlanishda  o ‘z  ifodasini  t o p a d i,  y a ’ni 
shaxs  „ m e n “  degan  tushunchasi bilan  ,,m en   e m a s “  atamasi 
tarkibiga  n im a la r  tegishli,  aloq ad o r  ek anligini  a niq  biladM 
Tirik mavjudotlar olam id a birinchi  b o 'lib,  b o rliq d a  uni aniq 
q urshab  turgan  tevarak-atrofga  nisb atan   o 'z i n i   q a ra m a - 
qarshi  q o ‘ygan,  y aratu vch an lik   k u c h - q u w a t i g a ,   o ‘zgar- 
tiruvchanlik  im koniyatiga  asoslangan  shaxs  o ‘zi  u c h u n , 
sifat  jihatidan  yuksak  darajadagi  m a k o n   v u judga   keltirish 
u c h u n   hayvonot  d unyosini  m angu  tark  e tg a n ,  shu  bois 
jonivorlar bilan  u n in g  o ‘rtasidagi  ziddiyat va tafovut ongida 
saqlanib  kelm oqda.  T a biatning  tarkibiy  q ism i  hisoblangan 
inson  sutem izuvchilar  olam ida  ta n h o   o ‘zini  o ‘zi  nazo rat 
qilishga,  o kzini  o ‘zi  bilishga,  o lzini  o ‘zi  b o sh q a ris h   im k o ­
niyatiga  ega  b o ‘lgan  jonli  zotdir,  b in o b a rin ,  u  psixik  fao- 
liyatni  tashkil qilishga,  maqsadga y o knaltirishga,  o ‘zini  o ‘zi
www.ziyouz.com kutubxonasi

tadqiq  qilishga  q o d ir mavjudotdir.  Shaxs o 'z  xulq-atvorini, 
bilish  j a r a y o n l a r i n i   aqliy  va  ijodiy  faoliyatini,  irodaviy 
sifatlarini  ongli  ravishda oqilona b aholay oladi  ham da o ‘zini 
o ‘zi  b o s h q a ra  biladi.
H a r  qaysi  in sond a  h u k m   suruvchi  ,,m e n “ likning  ,,m cn 
e m a s “ lik d a n   ajratishga  intilishni  „ o 'z in i  nam o y o n   qilish, 
o ‘zini  o ‘zi  ifodalash,  kimligini  k ash f etish,  o lzini  o ‘zi  ta- 
ko m illashtirish,  o ‘ziga  o ‘zi  buyruq  berish,  o ‘ziga  o ‘zi  t a '-  
sir  o ‘tk azish  singari  jara y o n la rd a “  o n togenetik  hayotning 
dastlabki  ta ra q q iy o t  pallasidan,  y a ’ni  bolalikning  i!k  daqi- 
q a la rid a n   b o s h la b ,  to  yetuk lik ning   u  yoki  bu  b o sqic h- 
larini egallash davrigacha davom etib, o ‘zini o kzi anglashning 
yuzaga  kelishi  bilan  yakunlanadi.  Lekin  „ m e n “ lik  m u am - 
m o sin in g   b o s h q a   qirralari,  xususiyatlari,  m ex anizm lari, 
t a ’sir  e tu v c h i  om illari,  yangi  sifat  darajalari  o ‘zini  o ‘zi 
anglashning takom il bosqichlarida  nam oy o n   bolaveradi,  bu 
jarayon  k o m il  inson — jismoniy  va  m a'naviy  barkamollik 
darajasiga  erishgunga  qadar  davom  etishi  mumkin.  Biroq 
yuksak  k a m o l o t   darajasiga  erishish  shaxsning  iste’dodi, 
salohiyati,  ishchanlik 
qobiliyati,  aqliy  va  ijodiy  faoliyati 
mahsuldorligiga  b o g liq   boMib,  barch a  insonlar  taraqqiyot 
c h o ‘qqisiga  erishadi,  degan  m a 'n o n i  anglatmaydi.  Chunki 
ijtimoiy  hayotdagi  u m um bashariy  talab,  ehtiyoj  negizida 
m u a y y a n   h u d u d iy   qulay  (senzitiv)  h am   obyektiv,  h a m  
sub y e k tiv   s h a r t- s h a r o itla r   taq o zo si  bilan  ja h o n   fani  va 
m ad a n iy atid a   keskin  o kzgarishlar  yaratishga  qodir  tarixiy 
yakka shaxs dunyoga  keladi.  Bizningcha,  komil  insoniylikka 
erish ish n in g  o ‘ziga  xos  axloqiy,  aqliy,  irodaviy,  g'oyaviy 
tarkiblari  mavjud  bo'lib,  tanlangan  idealga  intilish,  kasbga 
sodiqlik,  samoviy  m uhabbat  uning  negizini  tashkil  qiladi. 
Tashqi  o la m   taassurotlaridan  m utlaqo   voz  kechish,  fikriy 
soflikka  erishish,  tana  a'zolarini  musaffolashtirish  (ortiqcha 
m o d d a la rd a n   tozalash),  qulaylikka  tortilganlik  orqali  shaxs 
oliy  darajaga,  ya'ni  komillikka  yetishi  m um kin,  lekin  bu 
bosqich  nisbiy  xususiyat  kasb  etadi.
\ O n g n i n g   u c hin c h i  psixologik  tavsifi  shaxsning  m aq- 
sadini  k o ‘zlovchi  faoliyatini  ta'm in la sh g a   oid  ta ’rifi  ifoda- 
langan  b o ‘lib,  uning  yana  bir funksiyasi  mazkur  maqsadini 
48
www.ziyouz.com kutubxonasi

yaratishga  yo'naltirilganligi  bilan  b o sh q a la rd a n   farq  qiladiV 
Ushbu  jara y o n d a   shaxs  faoliyatining  turli  xususiyatga  ega 
motivlari  yuzaga  keladi,  ular  inson  t o m o n i d a n   chamalab 
chiqiladi,  b u n in g   natijasida  motivlar  kurashi  nam oyon  b o ‘- 
ladi  va  bu  o ‘rinda  ustuvorlikka  erishish  yetakchilikni  ta ’- 
minlaydi,  irodaviy  zo‘r  berish  o q ib a tid a   m uayyan  qonun 
qabul qilinadi,  harakatlami bajarishning izchilligi qay yo‘sinda 
amalga oshirilishi hisobga olinadi,  m aqsadni qaror toptirishga 
t o ‘siq  vazifasini  o ‘tovchi  fikriy  t o ‘siqlar  bartaraf  etiladi  va 
unga mutanosib o ‘zgarishlar kiritiladi,  samaradorlikni oshirish 
uchun  ba’zi  bir  tuzatishlar  amalga  oshiriladi.
M a q sa dn i  k o ‘zlovchi  faoliyatning  a m a lg a   oshirilishi 
jaray on ida,  u n in g   m uvofiqlashuvida,  v o qelikka  y o ‘nalti- 
rilishida  o b y e k tiv   va  subyektiv  s a b a b la rig a   k o ‘ra  ayrim 
nuqsonlarga  yoM  q o ‘yilishi,  buzilish  vujudga  kelishi  ong 
funksiyasining  zaiflashuvini  bildiradi.  Faoliyat  ongli  m u n o - 
sabatni  taqozo  etganligi  tufayli  un ing  tarkibiy qismlari  baja- 
rilishida  ayrim  kamchilikka  y o l   qo'yilsa,  b u   holat  ongning 
nazorat  funksiyasi  izdan  chiqqanligini  anglatadi.
V 
O ng n ing   t o ‘rtinchi  psixologik  tavsifi  u ning  tarkibida 
muayyan darajadagi,  m a'lum  tizimga xos cmotsional  (hissiy) 
m unosabatlar  q a m ra b   olinganligini  aks  ettiradi.  Shundan 
keyin  shaxs  ongiga  m u q arrar  rav ish d a   t u r li- tu m a n   his- 
tuyg‘u lar  ( h a r  xil  darajali  ijobiy,  salbiy,  barqaror,  statik, 
dinam ik),  kechinmalar,  stress,  affekt  h o latlar  t o ‘g ‘risidagi 
axborotlar  oqim i  kirib  kela  b oshlaydi.'
S h a x s n in g   b o s h q a   k ish ilarg a ,  t a b i a t g a ,  j a m iy a tg a , 
ashyolarga  n isb a ta n   m u n o sa b a tla ri  m a v ju d   m ezon larg a 
asoslansa,  muayyan  qoidalarga  bevosita  am al  qilinsa,  har  bir 
narsaga oqilona, odilona va omilkorlik bilan yondashilsa, ongning 
nazorat  flinksiyasi  hukm  surayotganligidan  dalolat  beradi.
Shaxsdagi  m o ‘tadillik,  ruhiy  s o g 'lom lik   ongning  bosh- 
qaruv  imkoniyati  mavjudligini  bildirsa  va  ayrim  hollarda 
hissiyotga berilsa,  demak,  uning o ‘z funksiyasini bajarishdan 
c hetlashganligi  n a m o y o n   b o 'la d i.  A g a r   turli  xususiyatli 
m unosabatlar  on g   nazoratida  am alga  oshirilsa,  shaxs  xulq- 
atvorida,  faoliyatida  va  m u o m a la  j a r a y o n id a ,  hech  qanday 
nuqsonlar,  c h etg a  o g ‘ishlar  sodir  b o ‘lm aydi.  Shu  narsani 
t a ’kidlash  o 'rin lik i,  patologik  h o latla rn i  tahlil  qilish,  on g
4  P sixologiya 
49
www.ziyouz.com kutubxonasi

m oh iy atining   genezisini  atroflicha  anglab  olishga  k o ‘m ak- 
lashadi.  S h u  bois ongn ing  zaiflashuvi  shaxsning his-tuyg‘u- 
lari va m u n o sa b a tla rin i  o ‘zgartiradi  h a m d a  vaqt-vaqti  bilan 
sim patiya  a n tip a tiy a   bilan,  quvonch  q ay g‘u  bilan,  opti- 
m izm  p e ssim iz m   bilan  o ‘rin  alm ashib  turishi  kuzatiladi.
v  O n g n in g  y u q o rid a  t a ’kidlab o ‘tilgan barcha funksiyalari 
n a m o y o n   b o M i s h i n i n g   m u q a r r a r   s h a r t i   til  va  n u t q  
hisoblanadi.  Sh a x s  nu tq  faoliyati  y o rd am i  bilan  bilimlarini 
o kzgartiradi,  a jd o d l a r t o m o n i d a n   ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot 
d a v o m id a   y u z a g a   keltirilgan  ta jr ib a la r   m ajm u asi  tilda 
m u s ta h k a m la n a d i,  u  o 'zin in g   tafakkuri  orqali  hayoti  va 
faoliyatini  boyitadiNTil  alohida  obyektiv  tizim   sifatida  n a ­
m oyon  b o ‘lib,  ijtimoiy-tarixiy jaray on îard a  vujudga  kelgan 
a n ’a n a la r,  m a r o s im la r ,   q a d riy a tla r,  g ‘o y a la r  m ajm uasi 
tariqasida  ijtim oiy  ongda  aks  ettirilgandir.  Psixologik  tal- 
qinlarga  q a r a g a n d a ,  alohida,  yakkahol  shaxs  to m o n id a n  
egallangan  til boyliklari,  qoidalari  m uayyan  m a 'n o d a  uning 
yaqqol,  individual ongi sifatida yuzaga keladi, shaxsiy hayoti 
va faoliyatini  muvaffaqiyatli amalga oshirishda m uhim   o'rin 
tutadi. Til bilan  nu tq borliqni anglashning aloqa quroli  hamda 
vositasi  fu n k siy a s in i  bajarib,  s h a x sn in g   b o s h q a   m avju- 
dotlardan   farqlash  sharti  hisoblanadi  va  til  bilan  tafakkur 
birligi  o n g   u c h u n   m od d iy  negiz  vazifasida  ishtirok  etadi, 
qaysidir  m a ’n o d a   m exanizm   rolini  bajarishi  ham   m um kin.
n
  S h u n d a y   qilib,  ontogenezda  o n g n in g   paydo  b o lis h i 
( „ m e n “  d a v rin in g   boshlanishi),  un ing taraqqiyoti,  tarkibiy 
qism lari,  u n d a   ijtim oiy  m u hitning,  z a ru r  sh a rt-sh a ro it- 
larning o ‘rni,  biologik va  ijtimoiy shartlanganlikning t a ’siri, 
tarbiyaning  ustuvorligi  t o ‘g‘risidagi  ilmiy  tadqiqot  ishlari 
m azku r  m u a m m o n i n g   psixologik  tafsifîni  ishlab  chiqishga 
m u h im   negiz  yaratdi.
Tekshirish  uchun  savollar
1.  O n g  q a n d a y   p a y d o  boMgan?
2.  O n g  d e g a n d a  siz  nim ani  tushunasiz?
3.  O n g n in g   q a n d a y   tavsiflari  bor?
4.  O n g  q a n d a y   bosqichlardan  iborat?
5.  T a 'l i m d a  o n g  q an d ay   funksiyani  bajaradi?
www.ziyouz.com kutubxonasi

I V   b o b
FA O LIY ATNING   P S IX O L O G IK  
T A L Q IN I
F a o liy a t  t o ‘g ‘risida  u m u m iy  tu sh u n ch a
Psixologiya  fanida  hayvonlarning  x a tti-h a ra k a ti  (ular- 
nin g   qaysi  ta r a q q iy o t  b o s q ic h id a n   q a t ’i  n a z a r ) ,   xulq- 
atvo rinin g  yuzaga  kelishi  k o ‘p  j i h a t d a n   u la rn i  qurshab 
turgan  m akro,  m ikro  va  mize  m u h itg a   b o g ‘liq.  Ularning 
na m o y o n   boMishi  biologik  (tabiiy)  s h a rtla n g a n   om illar, — 
vositalar  t o m o n i d a n   belgilanadi  va  b o s h q a r i b   turiladi. 
I n so n n in g   xususiyatlarini  h ay v on n ik i  b ila n   qiyoslashga 
harakat  qilsak,  u  holda  m utlaqo  b o s h q a c h a   m anzaran ing  
shohidi  b o ‘lamiz.  C h u n o n c h i,  shaxs  o ‘z in in g   faolligi  bilan 
hayv on dan  farq  qiladi,  m az k u r  h a ra k a tla n tiru v c h i  kuch 
(faollik)  ilk bolalik yoshidan e ’tiboran  in soniyat tom on idan  
ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot dav o m id a t o ‘p lan g a n   tajribasi va 
jam iy a tn in g   q o n u n - q o id a la r in i  e g allash g a  y o'na ltirilg a n  
bo'ladi.  U zoq  davrlar  d av o m   ctgan  m ax su s  jarayonnin g 
ta'sirida,sodda  xatti-harakatdagi  faollik ustuvorlik qilganligi 
tufayli  o ‘z ining  yuqori  bosqichiga  o ‘sib  o ‘tib,  yangicha 
m a z m u n ,  m o hiyat,  shakl va  sifat  k a s h f etg a n .,F a o llik   ncgi- 
zida  paydo b o ‘luvchi  yangicha sifatni,  o ‘ziga  xoslikni  egal- 
lagan  x a tt i- h a r a k a t n in g   yuksak  k o 'r i n i s h i ,   insongagina 
taalluqliligi tufayli  u psixologiya fanida fa o liy a t deb yuritiladi* 
Faollikning  shaxsga  xos  k o ‘rinishi  sifatida  faoliyat  vujudga 
kelib,  u  o 'z in in g   psixologik  alom atlari  bilan  xatti-h arakat- 
d a n   farqlanadi.  U n in g  farqli  alom atlari  tavsifiga  oid  m ulo- 
hazalar  yuritish  ayni  m uddaodir.
B irin c h id a n ,  faoliyatning  m a z m u n i   t o ‘l a - t o ‘kis  uni 
yuzaga  keltirgan  tabiiy,  biologik  va  m a 'n a v i y   ehtiyoj  bilan 
shartlanmaganligi-tufayli  uning  psixologik  m ex a n izm i  ham  
o ‘zgacha  negizga  qurilishi  m um kin.  M a b o d o  ehtiyoj  motiv 
( l o t i n c h a   m o tiv  —  tu rtk i,  h a r a k a tg a   k e ltir u v c h i  d e g a n  
m a 'n o n i  anglatadi)  sifatida  faoliyatga  ichki  turtki  berib, 
uni  jadallashtirishga,  faollashtirishga  e rishsa,  u  vaziyatda 
faoliyatning  m a z m u n i,  shakllari  ijtim o iy   s h a rt-s h a r o it,
www.ziyouz.com kutubxonasi

talablar,  za ru riy a t,  tajriba  kabilar  bilan  belgilanadi.  Shuni 
alohida  t a ’kidlash joizki,  insonni  m e h n a t  qilishga  undagan 
m otiv  o v q a tg a   nisb atan   ehtiyoj  v uju d g a   kclishi  tufayli 
t u g 'i l i s h i   h o d i s a s i   m u a y y a n   d a r a j a d a   u c h r a b   tu r a d i . 
Aksariyat  h o lla rd a   ishchi  dastgohni  ochlik nin g oldini  olish 
u c h u n   e m a s ,  balki  jam iy a t  t o m o n i d a n   m a s ’ul  ijtimoiy 
vazifa sifatida belgilanganligi sababli boshqarishga qarorqiladiy 
K o 'rin ib   turib diki,  ishchi  m eh n a t  faoliyatining  m azm un i 
m od d iy  ehtiy o j  bilan em as, balki  m aq sad  bilan belgilanadi, 
bu,  o ‘z  n av b a tid a,  maqsadning  ijtimoiy  negizida  yotuvchi 
tayyorlash  m as'u lligi  bilan  uyg‘unlashib  ketadi.  M odomiki 
s h u n d a y   e k a n ,  o d a m   xatti-harakatni  n im a   u c h u n   bunday 
y o 's i n d a   a m a l g a   o sh irg a n i,  u n i n g   n i m a n i   k o ‘zlab  ish 
qilayotganiga  m o s  kelmaydi, chunki  uni  faollikka undovchi 
turtk i,  x o h is h - is ta k   bilan  faoliyatni  y o 'n a ltiru v c h i  aniq 
m aqsad  o ‘z a ro   m u tanosib  emas.  Binobarin,  faoliyat  faollik 
m anbayi  hisoblanm ish  ehtiyoj sifatida >ajzaga  kelgan tarzda 
faollikning  y o ‘naltiruvchisi  tariqasidagi  anglangan  maqsad 
bilan  idora qilinadi.
Ik k in c h id a n ,  faoliyatning  muvaffaqiyatini  t a ’minlash 
u c h u n f  psixika  narsa  va  h o d isa la rn in g   xususiy  obyektiv 
xossalarini  aks  ettirishi,  q o ‘yilgan  m aqsadga  erishish  y o ‘l- 
yo'riqlarin i  a n iq la b   berishi joiz.
U c h i n c h id a n ,   faoliyat  shaxsning  xulq-atvorini  m a q ­
sadga  q a ra tilg a n   harakatlarni  ro ‘yobga  chiqarish.  yuzaga 
kelgan  ehtiyojlarni  va  yordam ga  m u h to j  b o l m a g a n   faol­
likning  im k o n in i  beradigan  boshqarishni  uddalashi  lozim. 
S h u n in g   u c h u n   faoliyat  bilish jarayonlarisiz,  irodaviy  z o ‘r 
berishsiz  a m a lg a   oshishi  amri  m ah o l,  ch un ki  u  har  ikkala 
omil  b ilan  uzviy  aloqaga  kirishganidagina  yaratuvchanlik 
xususiyatini  kasb  etadi.
O d a t d a ,   faoliyatga  t a ’rif  b e rilg an d a,  u  birin c h id a n , 
a n g la s h ilg a n   m a q s a d   bilan  b o s h q a rilis h i,  ik k in c h id a n , 
psixik va jism o n iy  faollikdan  iborat ekanligi ta ’kidlab o ‘tiladi. 
Lekin  u s h b u   belgilarni  faoliyat  t a ’rifmi  m ukam m al  ochib 
berish  u c h u n   yetarli,  deb  b o i m a y d i.
Inson faolligida anglangan maqsad mavjudligi to 'g ‘risida 
m u lo h a z a   yuritish  u c h u n   har  xil  xususiyatli  bir  q a n c h a
www.ziyouz.com kutubxonasi

om illarga  m u ro ja at  qilishga  t o ‘g ‘ri  keladi.  F a o liy a tn in g  
motivlari,  ro 'y o b g a   c hiq a rish   vositalari,  a x b o r o t   tanlash 
va  uni  qayta  ishlash  anglangan  yoki  a n g la n m a g a n ,  b a ’zan 
anglanganlik  n o t o £kis,  h a tt o   u  n o to ‘g ‘ri  b o ‘lishi  m u m k in. 
Jum ladan:  a)  m ak ta b g ac h a  tarbiya yoshdagi  b o la   o ‘yin_fao- 
liyatiga  nisbatan  ehtiyojni  g o h o   anglaydi,  xolos;  b)  bosh- 
lan g‘ich  sinf  o'quvchisi  o ‘quv  motivlarini  lia m ish a   ham  
ye ta rli  d a ra ja d a   an g la b   ÿ e tm a y d i;  d)  o ' s m i r   h a m   xulq 
motivlarini  n o to ‘kis yoki  n o t o ‘g‘ri anglashi  m u m k in ;  e)  hat­
to  voyaga  yetgan  o ‘smir  h a m   b a’zan  xulq  m otivini  n o o ‘rin 
xaspo‘shlashga  intiladi.  B u n d a n   tashqari,  h a tto   faoliyatni 
am alga  oshirishni  rejalashtirish,  uni  r o 'y o b g a   c hiqarish 
u c h u n   q a ro r   q a b u l  q ilish ,  natijani  t a x m i n l a s h ,   xulosa 
chiqarish  ham   anglanganlik  kafolatiga  ega  em a sdir.  Chunki 
faoliyatni  ro‘yobga  chiqaruvchi  harakatning  aksariyati  ong 
orqali  boshqarilm aydi,  ju m l a d a n ,  velosiped  u c h is h ,  kuy 
chalish,  kitob  o ‘qish,  telefon  qilish  odatiy  hodisadir.
Shuni  uqtirish  lozimki,  faoliyatning ja b h a la r in i  ongd a 
aks  etish  darajasi  va  m u kam m alligi  u n in g   anglanganligi 
k o 'r s a t k ic h i   m e z o n i   h i s o b l a n a d i.   L e k i n   f a o l i y a t n i n g  
anglanganligi  darajasi  k en g  k o ‘lamli  b o l i s h i g a   qaram ay, 
m a q s a d n i   k o ‘z la s h   ( a n g l a s h )   u n i n g   u s t u v o r   be lg is i 
vazifasini o'ynayveradi.  Faoliyatda maqsadni anglash  ishtirok 
etm asa,  u nd a  u  ixtiyorsiz  xatti-harakatga  a y la n ib   qoladi  va 
b u n day  holat  k o ‘p incha  hissiyot  bilan  b o sh q a rila d i.  Jahl, 
g ‘azab,  kuchli  ehtiros  h o la tla r ty u z   bergan  o d a m   ixtiyorsiz 
h a ra k a t  qiladi.  Biroq  x a tti- h a ra k a t  ix tiyorsizligi  u n in g  
a ng la nm aga nligin i  b ild irm a y d i,  a k s in c h a ,  b u n d a   inson  
m otivining shaxsiy jabhasi  anglagan boMadi,  u n i n g   ijtimoiy 
m az m u n i  esa q a m ra b   olinmaydi.
F a o liy a tn in g   tu zilish i
Voqelikka  m u n o s a b a t n in g   m u h im   s h a k li  sifatidagi
faoliyat  inson  bilan  uni  qurshab  turgan 
b o r liq   orasida 
bevosita aloqa o ‘m atadi. Tabiatga, narsalarga o d a m l a r  ta'sir 
ko^rsatishi  ham   faoliyat  tufayli  r o ‘yobga  c h iq a d i.  T n s o n  
faoliyatda narsalarga subyekt,  shaxslararo  m u n o s a b a t d a  esa 
shaxs  sifatida  gavdalanadi  h a m d a   im k on iyatlarini  yuzaga
53
www.ziyouz.com kutubxonasi

chiqarishga erishadi.  Buning natijasida ikkiyoqlama bogManib 
uzluksiz  ha ra k a tg a   kirishishi,  t o ‘g ‘ri  va teskari  aloqa o 'r n a -  
tishi  tu fayli  inson  narsalarning,  o d a m la rn in g ,  tabiat  va 
j a m iy a t n in g   o ‘ziga  xos  xususiyatlari  to'g'risida  m a ’lum o t 
t o ‘playdi.  H a r  xi!  xususiyatli  o ‘zaro  m unosabatlar  negizida 
f a o l i y a t   s u b y e k ti  u c h u n   n a r s a l a r   s u b y e k tla r   s if a tid a , 
o d a m l a r  esa shaxs timsolida  aks eta  boshlaydi.
I n s o n   faoliyatgayo‘naltirilgan  maqsadga erishish u c h u n  
shu  y o ‘lda  turli  harakatlar  qilib  xususiy  vazifalarni  baja- 
rishga  kirishadi.  U  o ‘z oldida turgan  maqsadni  amalga oshi- 
rish u c h u n   m a ’ium vaqt oraligkida u yoki bu ainalni bajaradi. 
Biror  m a t n n i   kom p yuterd a  tayyorlash  uchu n  inson  oldin 
k o m p y u te r n i  tokka  ulaydi,  ekranni  ishga  sozlaydi,  u ning 
tu g m a c h ala rin i bosish orqali  harf va s o ‘zlarni  teradi,  so'ngra 
m a ’iu m   m a ’no  anglatuvchi  m atn   paydo  b o la d i.
Psixologiyada faoliyatning alohida bir xususiy vazifasini 
bajarishga m oljallang a n ,  nisbatan tugallangan qismi,  tarkibi 
h a ra k a t  d e b   n om lanadi.  M asalan,  ko m p y uter texnikasidan 
foydalanish  harakatlari amalga oshiriladigan  ishlardan tarkib 
to p ad i.  H a ra k atla r  natijasida  o d a m   borliqdagi  narsalarning 
xususiyati,  holati,  fazoviy  joylashuvini  o ‘zgartiradi.  M az- 
kur j a r a y o n   nafaqat  harakat  y ordam i  bilan,  balki  m uayyan 
s a ’y - h a r a k a t l a r   tufayli  y u z a g a   keladi.  D u r a d g o r   e shik 
y a s a m o q c h i  boMsa,  avval  yaroqli  material  tanlaydi,  ularni 
o l c h a y d i ,   elem entlarini  sanaydi,  randalaydi,  ularni  bir- 
biriga  jo y la s h tira d i,  y o pish tiradi,  p a rd o z   beradi,  o shiq- 
m o sh iq ,  kesaki  o ‘m ata d i,  ochib-yopilishini  tekshiradi  va 
h o k a z o .  Keltirilgan  m iso ld an   k o ‘rinib  turibdiki,  d u ra d - 
g o r n in g   gavdasi,  o y o q - q o ll a r i ,  boshini  tutish  sa ’y-h ara - 
katlari  bilan   birga  „ta n lash “ ,  „ishlov  berish“ ,  „ o ‘rn atish “ 
a m a liy   qism lari  majmuyi  faoliyatni  tarkib  toptiradi.  S a ’y- 
h a r a k a tn i n g   h a ra ka tda n  farqli  tom on lari  uning  aniqligi, 
m a q s a d g a   y o 'n a lg a n l ig i ,  e p c h illig i,  u y g ‘unligi  singari 
belgilarida  o ‘z  ifodasini  topadi.
I n so n   faoliyatida narsalarni o ‘zlashtirishga yo‘naltirilgan 
s a ’y - h a r a k a t l a r d a n   tashqari:  a)  ta n a n in g   fazoviy  holati;
b) g a v d a n i  tutish  holati  (tik  turish, 
0
‘tirish);  d ) j o y   alm a- 
shish  (yurish,  yugurish);  e)  aloqa vositalari  sa’y h a r a k a ti a r i
www.ziyouz.com kutubxonasi

qatnashadi.  Odatda, aloqa vositalari  tarkibiga:  a)  ifodali s a 'y -  
ha ra k a tla r  (im o-ishora,  p a n to m im i k a ) ;   b)  m a'n o li  i s h o -  
ralar;  d)  n u tq iy   sa’y - h a r a k a tl a r   kiritiladi.  S a ’y - h a r a k a t -  
larning  ushbu  turlarida  t a ’kidlab  o 'tilg a n la rd a n   tas h q a ri 
m ushaklar,  hiqildoq,  tovush  paych alari,  nafas  olish  a ’z o -  
lari  ishtirok  etadi.  D em ak,  n arsa larn i  o ‘zlashtirishga  q a r a -  
tilgan  ha ra k a tn in g   ishga  tushishi  m uayyan  sa’y - h a r a k a tla r  
tizim in ing  amalga  oshirilishini  anglatadi.  Bu  hodisa  k o ‘p 
j i h a t d a n   h a ra k a tn in g   m a q s a d i g a ,   t a ’sir  o ‘t k a z i l a d i g a n  
narsalarning  xususiyatlariga  va  h a ra k a tn in g   amalga  o s h is h  
s h a r t - s h a r o it la r ig a   b o g i i q .   J u m l a d a n ;   a)  k ito b n i  o l i s h  
q a la m n i  o lishd an   b o s h q a c h a r o q   tarzdagi  sa’y - h a r a k a tn i  
taqozo etadi; b) avtomobilni haydash velosipedda  u chishg a 
qaraganda  boshqacharoq sa’y - h a ra k a tn i talab qiladi;  d)  ellik 
kg  li  shtangani  ko‘tarishda  b ir   pud lik   toshga  q a r a g a n d a  
k o lproq  q u w a t  sarflanadi;  e)  k a rto n g a  katta shaklni y o p ish - 
tirishga qaraganda kichik shaklni joylashtirish  qiyin  kechadi.
Y u q o r i d a   keltirilgan  m i s o l l a r   tu r l ic h a   o b y e k t l a r g a  
taalluqli  boMishiga  qaram ay,  u la r d a   harakatning  m a q s a d i 
yagonadir.  Obyektlarning  t u rlic h a   ekanligi  sa’y - h a r a k a t -  
larning  oldiga va  mushak  faoliyati  tuzilishiga  h a r xil  ta l a b -  
larni  q o 'y a d i.  Ushbu  v o q elik   rus  olim lari  P .K .A n o x in , 
N . A . B e r n s h t e y n ,   E . A . A s r a t y a n l a r n i n g   t a d q i q o t l a r i d a  
d a lilla b   b e rilg a n .  U l a r n i n g   u m u m i y   fik rla rig a   k o ‘ r a , 
m ush ak larnin g  faoliyati  s a ’y - h a r a k a t   vazifasi  bilan  e m a s , 
balki  m a z k u r   sa’y-harakat  r o ‘y  b erad ig an  s h a rt-s h a r o itla r  
b ila n   b o s h q a rilis h i  m u m k i n   e k a n lig in i  k o ‘r s a t m o q d a .  
M u sh ak la r  bu  o'rin d a  sa ’y -h a r a k a tla r n in g   y o ‘nalishini  va 
tezligini  t a ’minlash  u c h u n   x iz m a t  qiladi  va  ayni  p a y td a  
har  xil  qarshiliklar  (hajm,  k u c h ,  vazn  t a ’siri)ni  m u a y y a n  
d arajada susaytiradi.
S a'y -h arakatlarning a m a lg a   oshirilishi  b e to ‘xtov  n a z o -  
rat  q ilinadi,  uning  natijasi  h a ra k a tn in g   pirovard  m a q s a d i 
bilan  qiyoslanadi va unga ayrim  tu za tish lar kiritiladi,  x u d d i 
shu  ta rz d a   boshqaruv  b e tin im   tak rorlanaveradi,  h a ra k a tn i 
n a z o ra t  qilish  jarayoni  esa  sezgi  a ’zolari  y ordam i  b i la n  
vujudga  keladi.  S a ’y - h a r a k a tn i n g   s e n so r  (sezgi  a ’z o la r i  
yo rd am id a)  nazorat  qilishning  isboti  uning  oynadagi  o ‘z
www.ziyouz.com kutubxonasi

aksiga qarab chizishda o ‘z ifodasini topadi.  M a ’lumki, oynada 
qalam   o dam   q o ‘li  h a ra k a t  y o ‘nalishi  b o ‘yicha  emas,  balki 
q a ra m a -q a rs h i  t o m o n g a   h a ra k atlanayo tg and ay  tuyuladi. 
Inson  ko‘rish orqali  m ash q   qilib to'plangan  m a ’lumotlardan 
foydalanish  bilan  h a ra k a tn i  muvofiqlashtirishni  uddalaydi.
S a ’y -h ara k a tla rn in g   nazorat  qilish  jara y on i  va  ularni 
boshqarish  teskari aloqa   prinsipiga  binoan  ro'yobga  chiqa- 
di.  U shbu  h o d isa n in g   am alg a  oshish  im koniyati  quyidagi 
omillarga  bevosita  b o g ‘liq  holda  kechadi:  a)  sezgi  a ’zolari 
aloq a kanali vazifasini  bajarganda;  b) u l a r a x b o r o t   manbayi 
sifatida  harakat  rolini  o ‘ynaganda;  d)  sa’y-h arakatlarn i  aks 
ettiruvchi alom atlar bu jaray on d a xabar yetkazuvchi sifatida 
qatnashganda va boshqalar.  T a ’kidlab o ‘tilgan om illar orqali 
am alga  oshadigan  teskari  aloqaning  b u n d a y   k o krinishini 
rus  tadqiqo tch isi  P .K .A n o x in   teskari  afferentatsiya  deb 
a ta g a n . 
A f f e r e n ta ts iy a   (lo tin c h a   afforens  — k eltiru vch i 
m a ’nosini  a n g la tad i)  tashq i  q o ‘zg‘a tu v c h ila rd a n   h a m d a  
i c h k i   o r g a n l a r d a n ,   a x b o r o t n i   q a b u l   q i l u v c h i   h issiy  
a 'z o la rd a n   m arkaziy  n e rv   sistemasiga  kelib  tushuvchi  nerv 
im p u ls la rin in g   d o i m i y   o q im in i  bildiradi.  T o 'g 'ri  aloqa 
axborotlarning ta s h q a r id a n   to'g'ridan  t o 'g lri  kirib  kelishini 
anglaisa, teskari  afferentatsiya uning aksini  ifodalaydi.  Sa'y- 
h a r a k a tla r   b a r c h a   o r g a n la rn in g   faoliyatini  tu sh u n tiris h  
u c h u n   xizmat  qiladi  va  boshqaruv jarayoni  q a n d a y   kechi- 
shini  tahiil  etish  im k o n iy atig a   ega.
N a r s a g a   y o ‘n a l t i r i l g a n   h a ra k a tn in g   ishga  tush ishi 
m u ay y a n   bir  tiz im g a   taalluqli  sa ’y -h ara k a tla rn in g   nati- 
jag a   erishishni  t a 'm i n la s h   bilan  cheklanib  qolm aydi.  Bal­
ki  u  h arakat,  b irin c h id a n ,  sa ’y-harakatlarning  natijasiga 
m os  ravishda,  ik k in c h id a n ,  harakatlar  o b yektning  xusu- 
siyatlariga  m u ta n o sib lik d a ,  uchinchidan,  sa'y-h arak atlarn i 
hissiy nazorat qilishni  am alga oshirgan y o 'sind a ularga b a ’zi 
bir  tuzatishlar  kiritadi.  U shb u   jarayonni  o so n ro q   tushu- 
nish  u c h u n   q u y id ag ila rn i  aniqlab  olish  lozim:  a)  tashqi 
m u h i t n i n g   h o la ti;  b)  m u h i t d a   h a r a k a tl a r n i n g   vujudga 
kelishi;  d)  natijalar  t o ‘g ‘risida  miyaga  a x b o ro t  beruvchi 
h is s iy   m o ' l j a l l a r n i   e g a l l a s h   m u ja s s a m l a s h t i r i l g a n d i r .  
M asalan ,  haydovchi  avtobusni  to'xtatish  tepkisini  bosish 
56
www.ziyouz.com kutubxonasi

k uch ini,  u ning  harakati  tezligi,  shox  k o 'c h a n in g   h o la ti, 
a vtobusning  vazni,  harakat  qatnovi,  piyodalar  gavjumligi 
bilan  so'zsiz moslashtiradi.
H o lb u k i,  faoliyat  ta rk ib ig a   kiruvchi  s a 'y - h a r a k a t l a r  
tizim i  ox ir-oq ib atda  m a z k u r   ha ra k a tn in g   m aqsadi  bilan  
nazo rat  qilinadi,  b a h olan ad i  va  t o ‘g ‘rilab  turiladi.  C h u n k i  
m i y a d a   f a o l i y a t n i n g   b o ' l g ‘u s i  n a t i j a s i n i n g   t i m s o l i ,  
o ‘zg aru vchan   andazasi  ta r z id a   vujudga  kelishi  m u m k i n . 
Ezgu  niyatga  aylangan  b o ‘lg‘usi  a n d a za   bilan  h a ra k a tn in g  
am aliy  natijasi  qiyoslanadi,  o ‘z  navbatida,  a n d a z a   s a ’y- 
h a r a k a tn i   y o lnaltirib  t u r a d i .   U s h b u   h o l a t n in g   t u r l i c h a  
psixofiziologik  talqinlari  m a v ju d   b o ‘lib,  u la r   ,,b o ‘lg‘usi 
harakat  m odellari“ ,  „sa’y - h a r a k a t   dasturi“ ,  „ m a q s a d n in g  
dasturi“ ,  „miyada h arakatning o lzi oldindan  hosii  qiladigan 
a n d a z a la ri“  singari  tu s h u n c h a la r d a   o ‘z  ifodasini  to p a d i. 
Ju m la d a n :  „harakat  a k sep to ri“  va  „ilgarilab  aks  e ttir is h “ 
( P . K.A noxin),  „ h a ra k a tla n tiru v c h i  vazifa“  va  „ b o ‘lg‘usi 
ehtiyoj  a n d a za s i“  (N .A .B e rn s h te y n ) ,  „zaruriy  m o h i y a t “ 
va  „kelajak andazasi“  (M itte lsh te d t,  U.Eshbi) va b o s h q a la r  
u l a r n i n g   e n g   m u h i m l a r i   h i s o b l a n a d i .   S a n a b   o ‘t i l g a n  
tadq iq otch ilarn ing talqinlari  ilmiy faraz tarzida berilganligi 
t u fa y ii  u l a r   m iy a d a   q a n d a y   aks  e tish i  m u m k i n l i g i n i  
m u k a m m a l  bilishga q odir em a sm iz .  Lekin ularn in g   m iy a d a  
ilgarilab  aks  ettirish  to ‘g ‘risidagi  m ulohazalari  va  s h u n g a  
xos ta s a w u rlarn in g  yaratilishi  psixologiya fani  u c h u n   ijobiy 
ilmiy  voqelikdir.