O’ zbeki s t o n resp u blika s I oliy V a o’ r t a maxsu s t a ‘ L i m vazirlig I
Download 3.26 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- So’nggi paleolit
- «homo-habilis»- «bilag’on odam»
- So’nggi poleolit mehnat qurollari
- Mezolit va Neolit davri manzilgohlari.
- Mezolit davri qurollari
- Eneolit va bronza davri madaniyati.
|
Ilk paleolit bundan 3-2,5 million yillardan 100 minginchi yillargacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Arxeologlar ilk paleolit davrida taxminan 700- 300 ming yillar ilgari bo’lib o’tgan Shel 1 va taxminan 300-100 ming yillar ilgari bo’lib o’tgan Ashel 2 davri bo’lganligini ham ta’kidlaydilar. O’rta paleolit bosqichi bundan 100-40 ming yillar ilgarigi davrdir. Arxeologiyada bu davr Muste 3 madaniyati ham deb yuritiladi. So’nggi paleolit bosqichi miloddan taxminan 40-12 ming yillar ilgarigi davrdir.
Ibtidoiy jamiyatning ikkinchi davri mezolit /yunoncha «mezos» - o’rta, «litos» - tosh degan ma’noni bildiradi/ - o’rta tosh davri deyiladi va u miloddan avvalgi 12 minginchi yillardan 7 minginchi yillargacha davom etadi.
Odamlarning paleolit va mezolit bosqichlaridagi termachilik va ovchilikka asoslangan turmush tarzi tabiatdagi tayyor narsalarni o’zlashtirish, iste’mol qilish xo’jaligi deb ham ataladi.
Mezolit davrida tarixiy taraqqiyotning notekis rivojlanish qonuni amal qila boshlaydi. Negaki, sayyoramizning turli mintaqlaridagi tabiiy iqlim sharoiti turlicha bo’lganligi sababli ayni bir vaqtning o’zida yashash uchun qulay iqlim sharoitlari mavjud bo’lgan hududlarda rivojlanish tezroq, noqulay hududlarda sekinroq borganligi kuzatiladi. Uchinchi davr
ma’noni bildiradi/-yangi tosh davri bo’lib, unga miloddan avvalgi 6-4 minginchi yillar kiradi.
Neolit davri odamlarning dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik orqali iste’mol qilinadigan mahsulotlarni o’zlari yaratishga asoslangan turmush tarzi ishlab chiqarish xo’jaligi shakllangan bosqich deb ham ataladi.
To’rtinchi davr eneolit, ya’ni misdan qurollar yasash o’zlashtirilgani uchun tosh-mis davri deyiladi, u miloddan avvalgi 4 minginchi yillarda yuz beradi.
Beshinchi davr
bronza, ya’ni mis va qalay qotishmasidan mehnat qurollari yasash o’zlashtirilgan davr bo’lib, miloddan avvalgi 3-2 minginchi yillarni o’z ichiga oladi. Miloddan avvalgi bir minginchi yillar boshlarida temirdan turli qurollar va asbob-uskunalar yasashning o’zlatirilishi natijasida temir asri boshlanadi.
1 XIX asrning 60-yillarida frantsuz arxeologi G.Mortile tomonidan Frantsiyaning Shel shahri yaqinidan topilgan arxeologik madaniyatning nomi. 2 Frantsiyaning Amen shahri yaqinidagi Sent-Asheldan topilgan madaniyatning nomi. 3 G. Mortile tomonidan Frantsiyaning janubi-g’arbi (Dordon departamenti) dagi Le-Muste g’oridan topilgan madaniyatning nomi.
22
Ibtidoiy jamiyat davrlarining xronologik yillari taxminan belgilangan bo’lib, ma’lum bir davr ayrim mintaqada oldinroq, boshqasida keyinroq boshlanishi va tugallanishi mumkin, albatta.
Tarixiy tadqiqodlar kishilik jamiyatining neolit va undan keyingi davrlarga o’tishi zamon nuqtai nazardan sayyoramizning turli mintaqalarida har xil vaqtlarda sodir bo’lib, keyingi davr oldingilaridan qisqaroq bo’lib borganligidan guvohlik beradi. Bu jarayonni zamon va makonda tarixiy rivojlanish sur’atlarining jadallashish qonuni bilan izohlash mumkin bo’ladi.
2. Mamlakatimizda odamlarning paleolit davri manzilgohlari.
Mamlakatimizning ilk paleolit davri, geologlarning hisobiga ko’ra, tabiiy- geografik jihatdan yozi issiq, qishi sovuq, yog’ingarchilik kam bo’lgan iqlim tartibi qaror topgan davrga to’g’ri keladi. Ana shu sharoitga mos ilk odamlar, xayvonot olami va o’simliklar dunyosi shakllanadi. Bir necha yuz ming yillar davomida tabiiy muhit ham o’zgarib bordi. Ilk paleolitning oxirgi bosqichlarida sayyoramizni muzlik qoplab iqlim keskin soviydi, tez-tez yog’ingarchilik bo’ladigan bo’lib qoladi. O’lkamizda cho’l va voha landshaftlari shakllanib, o’simliklar va hayvonlar dunyosi o’zgarib boradi. Odamlar ham jismoniy, ham aqliy jihatdan takomillashadi.
O’zbekiston hududida ilk paleolit davri odamlari yashagan manzilgohlar Farg’ona vodiysining So’x tumanidagi Selung’ur g’oridan va Toshkent viloyatining Angren shahri yaqinidagi Ko’lbuloq makonidan topilgan va o’rganilgan.
Selungur g’ori 1958 yilda arxeolog A.P.Okladnikov, 1980 yildan boshlab arxeolog olim O’.Islomov tomonidan o’rganilgan. Tadqiqotlar Selungur manzilgohida odamlar paleolit davrining barcha bosqichlarida yashaganligini ko’rsatadi. Bu manzilgohdan ajdodlarimizning suyak qoldiqlari, ularning toshdan yasalgan mehnat qurollari hamda ular ovlab tirikchilik qilgan ayiq, qoplon, karkidon, sirtlon, ohu va boshqa hayvonlarning suyaklari topildi. Olimlar Selungur g’orida bundan 1,5 million yillar ilgari odamlar yashagan, degan xulosaga keldilar 1 . Selungur tadqiqotlarining ahamiyati shundaki, u mamlakatimiz odamzod ilk bor paydo bo’lgan mintaqalardan biri ekanligini isbotlab berdi.
Ilk paleolit davri odamlarining manzilgohlaridan yana biri Toshkent viloyati Chotqol tog’ining janubiy-sharqiy yonbag’ridagi Jarsoyning qirg’og’idagi Ko’lbuloq makonidir. 1963-1970 yillarda arxeolog M.R.Qosimov rahbarligidagi guruh Ko’lbuloq makonida 10 dan ortiq qatlamni o’rgandi. 730- 830 sm. chuqurlikda joylashgan ikki quyi qatlam ilk paleolit bosqichiga to’g’ri keladi. Bu qatlamlardan yirik, dag’al ishlangan tosh qurollar va hayvon suyaklari
1 Islomov U.I., Kraxmal K.A. Ranniy paleolit Uzbekistana: problemi i perspektivi// Problemi kamennogo veka Sredney i Tsentralnoy Azii. Novosibirsk: SO RAN, 2002. str. 108-113. 23 topiladi. Ko’lbuloq makonining yuqoriroq qismidan topib o’rganilgan boshqa madaniy qatlamlar bu erda odamlar paleolit davrining o’rta va so’nggi bosqichlarida ham istiqomat qilganliklarini isbotladi.
Eng qadimgi odamlar hozirgi vaqtdagi odamdan anchagina farq qilardi. Ular ikki oyoqlab, oldinga engashgan, qo’llarini tizzasigacha osiltirgan holda yurganlar, qo’llari oddiy ishlarni - biron narsani ushlash, urish, er kovlash kabilarni bajarishga qodir bo’lgan. Qadimgi odamlarning peshonasi tor, miyasi kichik bo’lgan, hali gapira olmagan, uzuk-yuluq ovozlar chiqarib g’azab va qo’rquv, yordamga chaqirish alomatlarini bildirganlar.
Ilk paleolit odamlari ov qilish, terib-termachilab ozuqa topish uchun toshdan, suyakdan, daraxt shoxlaridan turli mehnat qurollari yasaganlar. Shu tufayli ularni «homo-habilis»- «bilag’on odam» deyiladi.
O’tkir qirrali, yassi, tuxumsimon tosh qurollari. Ular qo’l cho’qmori ham deyiladi.
Daraxt shoxlaridan tayyorlangan er kovlaydigan tayoq.
Hayvonlarni zarb bilan uruvchi so’yil.
Ilk paleolit davrida odamlar to’da-to’da bo’lib asosan g’orlarda yashaganlar, tabiatdagi tayyor narsalarni-daraxtlarning mevalarini, o’simlik ildizlarini kovlab eb tirikchilik qilganlar. Ular birgalashib yirik hayvonlarni ovlab, ushlab eganlar, shuningdek, mayda jonivorlarni, ularning tuxumlarini ham iste’mol qilganlar.
Shunday qilib, qadimgi odamlarning mashg’ulotlari terib ozuqa topish, hayvonlarni ovlash, tosh qurollari yasash va ularni mukammallashtirishdan iborat bo’lgan. Mana shunday mehnat jarayonida odamlarning o’zlari ham o’zgarib, takomillashib borgan. Mamlakatimiz hududida
qiyofasining o’zgarishi, neandertallarning 1 vujudga kelishi bilan farqlanadi. Ularning peshonasi va jag’ tishlari bo’rtib chiqmagan, miyasi kattaroq bo’lgan, tik yuraolgan. Surxondaryo viloyatining Boysun tog’idagi Teshiktosh g’ori o’rta paleolitga xos neandertal turidagi odamlarning manzilgohi ekanligidan dalolat beradi. G’ordan 8-9 yashar bolaning qabri, kalla suyagi, odam suyaklarining qoldiqlari, ular ovlab tirikchilik qilgan hayvon suyaklari, toshdan yasalgan o’choq, kul qatlamlari, hayvon va qushlarning suyaklari topilgan.
O’rta paleolit odamlarining manzilgohlari Teshiktosh yaqinidagi Amir Temur g’oridan, Samarqand viloyatining Omonqo’ton, Qo’tirbuloq, Zirabuloq, Toshkent viloyatining Xo’jakent, Obirahmat, Farg’ona vodiysining Qayrag’och qishlog’idagi Boqirg’on darasi, Palmon qishlog’i yaqinidagi Xo’jaxayr soyi, Buxoro viloyatining Qizil Nura, Navoiy viloyatining Uchtut deb atalgan tog’ yon
1 Germaniyaning Neandertal vodiysidan topilgan, bundan 100-40 ming yillar yashagan odamlarga berilgan nom. 24 bag’irlaridagi o’ng’ur va buloq yoqalaridan topildi va o’rganildi. O’rta Osiyoda bu davrga mansub 50 dan ortiq manzilgoh topilgan. Bu manzilgohlardan turli xil tosh qurollari, hayvon shoxlari va suyaklari topilgan. Odamlarning mehnat qurollari yasash uchun qulay, qattiqroq va tez parchalanadigan chaqmoq toshlarni Navoiy viloyatidagi Ijont va Uchtutda, Farg’onadan 40 km uzoqroqdagi Qapchig’oydagi tosh konlaridan topganligi, toshga ishlov berish ustaxonalaridan foydalanganligi aniqlangan. Chaqmoq toshdan o’tkir qirrali pichoqlar, qo’l chopqichi, qiradigan kurakcha, teshadigan bigiz va boshqa qurollar yasalgan.
Dastlabki odamlar hayvonlar kabi osmonda sodir bo’ladigan momoqoldiroq va chaqmoq zarbidan, vulqon otilganda paydo bo’ladigan olov lavasidan, dahshatli yong’indan qo’rqar edi, keyinchalik undan foydalana boshlaydilar, olovni o’chirmaslik uchun navbatchilik qilib, olovga shox-shabba tashlab turishgan. O’rta paleolit davri odamlari ishqalash orqali olovni kashf etganlar, gulxanda pishirilgan mazali va to’yimli go’sht iste’mol qilishgan, yirtqich hayvonlarni olov bilan qo’rqitishgan. Olovni bilib olish odamlar hayotida, ularning hayvonlar ustidan hukmronlik qilishida katta ahamiyatga ega bo’lgan. O’zbekiston hududida so’nggi paleolit odamlari yashagan anchagina manzilgohlar topilgan. 1939 yilda Samarqand san’at va madaniyat tarixi muzeyining xodimi N.G.Xarlamov Samarqand shahridan o’tgan Siyobcha soyi yoqasidan so’nggi paleolit davriga xos odam manzilgohini topadi. Bu manzilgohda Samarqand davlat universitetining arxeologlari D.N.Lev va M.Jo’raqulovlar tomonidan o’tkazilgan izlanishlar natijasida uchta madaniy qatlam ochilib o’rganiladi. Bu makondan odam skeletlari, ikkita pastki jag’ suyagi, hayvon suyaklari, chaylasimon kulba izlari, uning markazida o’choq va kul qatlamlari, 10 mingga yaqin tosh qurollari /tosh pichoq, qirg’ich, tosh bolta/ topilgan. Samarqand makonidan tasviriy san’atning eng qadimgi namunasi - hayvonning qovurg’a suyagiga chizilgan beshta o’yiq shakl, bir qancha suyak bezaklari topilgan.
So’nggi paleolit odamlarining manzilgohlari Toshkent va Surhondaryo viloyatlarida ham topilgan. O’rta Osiyoda 30 dan ortiq bunday yodgorliklar topib o’rganilgan. Mamlakatimizning so’nggi paleolit manzilgohlarida o’tkazilgan tadqiqotlar bu davrda mehnat qurollari yasash texnikasida, odamlarning turmush tarzi va dunyoqarashida, xo’jalik yuritishida keskin o’zgarish yuz berganligini ko’rsatadi. Odamlar jismoniy jihatdan ham takomillashdi. Odamlarning yangi turi, hozirgi zamon odamlariga o’xshash bo’lgan kramononlar 1 shakllandi. Fanda bu odamni «homo-sapiens» - «aql-idrokli odam» deb ataladi. Ularning miya hajmi «homo-habilis»dan ikki baravar katta, bo’yi baland, qomati tik bo’lgan, nutqi rivojlanib, oddiy gap tuza olgan. Xo’jalikda baliq ovi kelib chiqadi. Odamlar yashash uchun kulbalar qurganlar.
1 L.Larte tomonidan Frantsiyaning Dordon departamentidagi Kro-Manon g’oridan topilgan, bundan 40-12 ming yillar avval yashagan odamlarga berilgan nom.
25
So’nggi poleolit mehnat qurollari
arralovchi, shiluvchi, teshuvchi tosh qurollari suyak va yog’ochdan yasalgan tishli qarmoq- garpunlar
ignalar, nayza uchlari
So’nggi paleolit oxirida yuz bergan tub o’zgarish ibtidoiy to’da o’rnida urug’ jamoalarining vujudga kelishidan iborat bo’ldi. Qon-qarindoshlikka asoslangan urug’ jamoalari ona urug’i doirasida rasmiylashdi, u tarixda matriarxat deb nom oldi. Bir urug’dan tarqalgan odamlar jamoasi katta bir g’orda yoki bir necha kulbadan iborat joyda birgalikda yashagan, birgalikda mehnat qilgan, mehnat mahsulotlari butun urug’ a’zolarining umumiy mulki hisoblangan. Mehnat qurollari tayyorlash, ovqat topish, yoshlarga ov qilishni o’rgatish ishlariga urug’ oqsoqoli rahbarlik qilgan. Urug’ning eng tajribali va hurmatli a’zosi oqsoqol bo’lgan.
Odamlar tosh va suyakka tasvir tushirishni, ayollar uchun turli bezak va taqinchoqlar, ayollarning haykalchalarini yasashni o’zlashtirganlar. G’orlarning devorlariga yirik hayvonlarning tashqi ko’rinishini, ov manzaralarini tasvirlovchi rasmlar chizganlar. Hayvonlar va ovchilarning harakatlarini namoyon etuvchi o’yin-raqslar vujudga kelgan. Shu tariqa, tasviriy va amaliy san’at paydo bo’ladi.
So’nggi paleolit davridayoq insonning evropoid, negroid, mongoloid kabi irqiy turlari paydo bo’ladi.Bu irqlar odamlar taraqqiyotining sifat ko’rsatkichi bo’lmay, tabiiy shart-sharoitlar ta’sirida vujudga keladi. Evropoidlar Evropada, Negroidlar Afrikada, Mongoloidlar Shimoliy, Sharqiy va Janubiy Osiyoda yashaganlar.
3. Mezolit va Neolit davri manzilgohlari. Ulug’ muzlikning erishi, erning isiy boshlashi, ko’plab daryo va ko’llarning hosil bo’lishi, yaylovlar, to’qay va o’rmonlarning vujudga kelishi, yangi o’simlik va hayvon turlarining shakllanishi natijasida o’lkamizning barcha vohalarida odamlarning yashashi uchun qulay imkoniyatlar vujudga keladi. Buni arxeologlar tomonidan topilgan yuzlab odamlar yashagan manzilgohlar ham ko’rsatadi.
1970-1980 yillarda O’.Islomov boshchiligidagi arxeologlar guruhi Farg’ona viloyati So’x yaqinidagi Obishir soyining ungurlarida qidiruv ishlari olib borib, Obishir deb atalgan makonlarda mezolit davri urug’ jamoalarining izlarini topdi. Bu guruh 1967 yilda Toshkent shahriga yaqin bo’lgan Bo’zsuv soyining ikki tarmog’i qo’shilgan joyida mezolit davriga oid manzilgohni topadi, bu yodgorlikning yoshi miloddan avvalgi o’n mingginchi yilliklarga to’g’ri keladi. Bu manzilgoh Qo’shilish nomi bilan ataladi. Bu makondan tosh qurollari, mezolit davri jamoalari qoldiqlari topildi. Surxondaryo viloyatidagi
26 Ko’hitongning Machay soyi qirg’og’idagi g’orda olib borilgan tadqiqotlar natijasida bu g’orda mezolit davri odamlari uzoq yillar davomida yashaganligidan dalolat beruvchi madaniy qatlam ochildi. Machay manzilgohidan odam skeletlari, turli xil tosh va suyak qurollari, o’choq va kul qatlamlari topilgan. Machayliklarning ov hayvonlari asosan tog’ arxari va jayronlar bo’lganligi aniqlandi. Machayliklar shoxli va mayda hayvonlarni xonakilashtirishni o’zlashtira boshlaganlari ham ma’lum bo’ladi.
Mamlakatimizning boshqa hududlaridan topilgan mezolit davriga oid manzilgohlarda olib borilgan tadqiqotlar odamlarning mayda, tez harakat qiluvchi hayvonlarni ham tuta olganliklarini ko’rsatadi.
O’q-yoy quroli (kamon va paykonlar). tayoq uchiga o’tkir uchli nayzalar o’rnatilgan irg’ituvchi nayza qurollari.
O’q-yoydan foydalanish insoniyat taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega bo’lib, ovchilikni insonlarning hayot manbaiga aylantirdi, ovdan keladigan daromad va zahiralar ko’payib borgan. O’q-yoy quroli odamning yolg’iz o’zi hayvonlarni ovlash, jamoadan ajralib hayot kechirishiga imkoniyat yaratadi.
Odamlar o’simliklarning ildizlarini iste’mol qilishdan boshoqlarni, mazali mevalarni, iste’mol qilishga o’tadilar. Ular asta sekin it, sigir, qo’y, echki kabi hayvonlarni qo’lga o’rgatish, boshoqli o’simliklar urug’ini erga ekib o’stirish orqali don olish malakalariga ham ega bo’lib boradilar. Mezolit davriga oid mozorlarning tahlili odamlarda diniy e’tiqod shakllanayotganini, u dunyoga ishonganini ko’rsatadi. Machay qabristonida jasad chalqanchasiga yotqizilgani, ustiga qizil rang sepilib, atrofiga tosh taqinchoqlar terib qo’yilgani aniqlangan. Ko’hitong tog’idagi Zarautsoy qoyasidan (hozirgi Surxondaryo viloyati) topilgan suratlar esa tasviriy san’atning vujudga kelganligini ko’rsatadi. Qoyada yovvoyi hayvonlarni ov qilish manzarasi tasvirlangan. Bu manzarada yirik shoxli hayvonlar podasi orqasidan ovchilar o’z itlari bilan ketayotgani, ovchilar esa o’q-yoy bilan, poloxmon toshlar bilan qurollangani tasvirlangan. Boshqa bir qoyada ikki guruh ovchilar buqani o’rab olgani manzarasi tasvirlangan. Zarautsoy qoyalaridagi bu suratlar o’sha davr rassomlarining fikr doirasini, diniy tasavvurlarni tasviriy san’atda qanchalik darajada aks ettirilganliklari haqida fikr yuritishga asos beradi.
bo’ldi. Yangi tosh qurollari orqali silliqlash, pardozlash, parmalash usullari ixtiro etildi. Tosh qurollari orasida tosh boltalar, ponalar, iskanalar, tosh teshalar paydo bo’ldi. Neolit davri «toshboltalar asri» ham deyiladi. Hunarmandchilikning sopol buyumlar yasash tarmog’i vujudga keladi. Shuning uchun bu davrni «sopol asri» ham deyishadi. Neolit davrida odamlar hayotida chorvachilik va dehqonchilik vujudga keladi va xo’jalikda asosiy o’rinni egallaydi. Urug’ jamoalari echki, qo’y va 27 qoramollardan iborat qo’ra-qo’ra chorva mollariga, don-dun zahiralariga ega bo’ladilar.
Neolit davrida ishlab chiqaruvchi xo’jalik shakllanib bo’ladi. Bu insoniyat erishgan katta yutuq bo’lib, odamlar tabiatga qaramlikdan butunlay qutiladilar. Urug’ jamoalari ozuqa izlab ko’chib, daydib yurishdan o’troq hayot kechirishga o’tadilar. Doimiy yashaydigan kulbalar, uylar yasash odamlarning turmush tarziga aylanadi, qishloqlar vujudga keladi. Neolit davrida odamlar hayvon terisidan tikilgan kiyimlar o’rniga jun va o’simlik tolasidan to’qilgan matolardan tikilgan kiyimlar kiyadigan bo’ladilar. Hunarmandchilikda to’qimachilik, tikuvchilik tarmog’i ham paydo bo’ladi.
Tosh bolta, pona, iskana Motiga (ketmon-tesha). Motiga dehqonchiligi
Chaqmoq toshga tig’ o’rnatilgan suyak o’roq Toshdan yasalgan don yorg’uchoq
Loydan qo’lda yasalgan va pishirilgan sopol idishlar Zig’ir tolasi va jundan ip yigiruv urchuqlari, mato to’quv dastgohlari yasaldi. Kiyimlar tikilgan.
Yog’och g’o’lalarni bir-biriga bog’lab yasalgan suvda suzuvchi sol, qayiqlar.
Mamlakatimiz hududidan neolit davriga doir ko’plab arxeologik yodgorliklar, odamlar yashagan manzilgohlar topilgan. Amudaryoning qadimgi Okchadaryo deltasi yonidagi Kaltaminor kanali yaqinidan neolit davriga doir odamlar manzilgohi, Amudaryoning Yuqori Uzboy irmog’i va Orol dengizining shimoliy-sharqiy bo’ylaridan yana ko’plab makonlar topib o’rganildi. Bularning hammasiga Kaltaminor madaniyati degan nom beriladi. Kaltaminorliklar hayoti, xo’jalik mashg’ulotlari va turmush tarzini o’rganish, uning miloddan avvalgi 5-3 ming yilliklarga doir arxeologik madaniyat ekanligini ko’rsatdi. Kaltaminor madaniyatining eng muhim manzilgohlaridan biri Jonbos-4 hisoblanadi. Jonbos-4 da o’tkazilgan qazish ishlari natijasida maydoni 300 kv.m. qeladigan g’oyat katta turar joy-yarim erto’la shaklidagi kulba ochildi. Tadqiqotlar kulbaning xodalar va qamishdan qurilgani, keyinchalik yonib ketganligini, odamlar foydalangan barcha uy-ro’zg’or buyumlari, mehnat qurollari yiqilgan kulba ostida qolib ketganligini ko’rsatdi. Kulba tomini ko’tarib turgan birnecha ustunlar borligi aniqlandi. Bu manzilgohda 100-120 ga yaqin kishi istiqomat qilishgan. Uning o’rtasidan katta o’choq, atrofida yana 20 dan ortiq mayda o’choqlar, ko’mirga aylangan yog’ochlar va qamishlar topildi. Har bir o’choq atrofidan baliq, yovvoyi cho’chqa, bug’u, qirg’ovul, suv qushlarining suyaklari, o’rdak va g’oz tuxumining po’choqlari, yovvoyi jiyda danaklari topildi. Katta o’choq o’t og’asi ixtiyoridagi otashkada /altar/ bo’lib, Kaltaminor urug’ jamoasi katta o’choqdagi o’tga topinishgan, bu odamlarning diniy e’tiqodini ko’rsatadi. Kulbadagi mayda o’choqlar esa ona urug’i doirasida
28 ko’plab juft oila mavjud bo’lganini ko’rsatadi. Jonbas-4 manzilgohidan chaqmoq toshdan yasalgan juda ko’p mehnat qurollari, keskich asboblar, suyak garpunlari, turli xil naqshlar, o’yib solingan sopol idish siniqlari va boshqa ashyolar topiladi. Topilgan qoldiqlarning deyarli ko’pchiligi baliq va qush suyaklari bo’lib, kaltaminorliklarning baliqchilik va ovchilik bilan shug’ullanganligini ko’rsatadi. Kaltaminorliklar o’q-yoydan keng foydalanganlar. 1950 yillarda taniqli arxeolog olim Ya.G’.G’ulomov Zarafshon bo’ylab qidiruv ishlari olib boradi va o’nlab manzilgohlarni aniqlab, ulardan neolit davriga oid tosh qurollar va sopol parchalarini topadi. Qidiruv ishlarini 1960 yildan boshlab arxeologlardan A.Asqarov va O’.Islomovlar davom etkazadilar. Natijada 100 dan ortiq katta va kichik manzilgohlar topiladi. Ularda yashagan urug’ jamoalarining baliq ovi bilan shug’ullanganligi, termachilik xo’jaligida tosh yorg’uchoqlardan keng foydalanilganligi aniqlanadi. Zarafshon daryosining o’rta havzalarida yana bir yodgorlik-Sazag’on makoni /Samarqand viloyatining Sazag’on qishlog’i/ topib o’rganiladi. Ko’plab tosh qurollar, yovvoyi va uy hayvonlari suyaklari topiladi. Sazag’on jamoasi qoramollarni qo’lga o’rgatib, chorvachilik bilan shug’ullanganlar. Zarafshon vodiysi urug’ jamoalari sifatli tosh xom ashyolardan qurollar yasaganlar. Ular tosh konlarida shaxtalar hosil qilganlar. Neolit davrida Uchtut chaqmoqtosh konida 4-5 metrlik shaxtalardan namlangan toshlarni kovlab olib qurollar yasaganlar. Namlangan toshlarni yo’nish oson bo’lganligini bilganlar. Zarafshon vodiysida yashagan urug’ jamoalari hayotida ovchilik, ayniqsa baliq ovlash alohida ahamiyat kasb etgan.
4. Eneolit va bronza davri madaniyati. Insoniyat tarixining tosh davri o’rnini metall qurollar egallay boshladi. Miloddan avvalgi 4 minginchi yillarda odamlar misdan qurollar yasashni o’rganadilar. Mis metall sifatida yumshoq bo’lganligi tufayli, undan yasalgan qurollar mo’rt,yumshoq va tez egiluvchan bo’lgan. Shu sababdan toshdan mehnat qurollari yasash ham davom etgan. Bu davrni eneolit, ya’ni mis-tosh Download 3.26 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|