O' zbekiston respublikasi oli y va o r t a maxsus ta'lim vazirlig I abu rayhon beruniy n o m ida g I

HM, tizim va tarm oqlarni rivojlantirishning ijtimoiy-falsafiy aspektlari. HM, 
K T va tarm oqlarini am aliyotda va nazariyada rivojlantirishda olimlarning roli. 
Hozirda aktual b o ’lgan ilm iy-texnik rivojlanish jarayonini jadallashtirishda HM, KT va 
tarmoqlarining o ’m i ju d a beqiyosdir. Bu vositalardan foydalanish hisobiga erishiladigan 
yutuqlar juda sezilarli hisoblanadi. Ayniqsa keng masshtabli m a'lumotlami qayta 
ishlash tizimlarini yaratish, tizim tarkibidagi EHM quw atin i oshirish, yoki bir qancha 
EHM lami HM v a tarm oqlarga birlashtirish orqali am alga oshiriladi. Hisoblash texnikasi 
vositalarini 
bunday 
m ajm ualash, 
yuqori 
unumdorlikdagi buzilishga barqaror, 
m a'lum otlam i qayta ishlash tizimlarini yaratish imkoniyatini beradi va hisoblash 
texnikasining rivojlantirishdagi istiqbolli yo’nalishlardan biri hisoblanadi.
10

---

Hisoblash texnikasi nazariyasi v a amaliyotining rivojlanishiga taniqli akademiklar
S.A. Lebedev, M.V.Keldish, V.M . Glushkov va ulaming ilm iy m aktablari fundamental 
hissalari bilan asos soldilar. EH M nazariyasi va ulaming dasturli ta'm inotini yaratish, 
xalq xo’jaligida ulardan foydalanish uslublarini ishlab chiqishda ulaming o’rni 
beqiyosdir.
Boshqaruvchi hisoblash m ajm ualarini mini- va m ikroEH M (SM EVM) bazasida 
yaratishda taniqli olimlar A.A. Proxorov, A.A. M yachev, V.N. Stepanov va 
boshqalaming hissalari katta b o ’ldi. Akademik Prangishvili qo’l ostida yuqori 
unumdorlikka ega PS 320, PS 2000, PS 2100, PS 3000 turidagi ko’protsessorli 
kompyuter tizimlari yaratildi. Kom pyuter tarmoqlarini rivojlantirishda olimlardan 
Yakubaytis E.A., Mizin I.A. va boshqalar bebaho hissa qo’shdilar.
1.2. K om pyuter tizimlari sinflari
Kompyuter tizimlarini bir qancha belgilar bo’yicha sinflarga ajratish mumkin. 
K o’pincha KT bajaradigan vazifasi, bog'lanish turlari, konstruktiv belgilari, tarkibi 
bo’yicha, ishlash rejimi va territorial joylashishiga qarab sinflarga ajratiladi (1.6-rasm) 
[1,2,3].
M o’ljallanishiga qarab KT universal va maxsus turlarga 
b o ’linadi. Universal 
kompyuter tizimlari turli 
xususiyatga ega, cheklanmagan m asalalam i yechishga 
m o’ljallangan bo’ladi. Ulaming tarkibiga quyidagilami kiritishim iz mumkin:
- axborotli-ma'lumotli;
- avtomatlashtirilgan tizim larda m a'lum otlam i yig'uvchi v a qayta ishlovchi 
(axborotli-rej alashtiruvchi);
- real vaqtda texnologik j arayonlam i boshqaruvchi;
- murakkab eksperimentlarda m a'lum otlam i qayta ishlashni avtomatlashtiruvchi;
- loyihalashni avtomatlashtiruvchi.
Maxsus KTlari oldindan aniqlangan masalalami yechish uchun xizm at qiladi.
Bog'lanish turlariga qarab KTlari bog'lanm agan, to’g 'ri bog'langan va vositasiz 
bog'langan tizimlarga bo’linadi.

---

B o g 'lan m ag an kompyuter tizim larida tashqi qurilmalar bilan markaziy protsessor 
o ’rtasida to ’g 'rid a n -to 'g 'ri fizik bog'lanish mavjud emas.
T o’g 'ri b o g 'lan g an tizimlarda m arkaziy protsessor va tashqi qurilmalar o ’rtasida 
um um iy x o tira yoki ikkita tezkorligi yuqori bo’lgan kanallaming bog'lanishi hisobiga 
qattiq elek tr bog'lanishi mavjud bo’ladi. Vositasiz bog'langan tizimlarda protsessorlar 
kiritish-chiqarish qurilmalaridan yoki ulam ing qismlaridan birgalikda foydalanadilar.
Kompyuter
tarmoqlari
Teleqayta
ishlovchi
Ja m la n g an
Z a if b o g ’langan
T o ’g ’ri
b o g ’langan
Bog’lanmagan
B itta d astu rli
M u lti d astu rli
Terri torial
joylashishi bo’yicha
Bog’lanish 
turiga qarab
Ishlash rejimi 
bo’yicha
Bajaradigan 
vazifasiga qarab
K onstruktiv b e lg ila ri va turiga 
q a ra b
U niversal
M axsus
O ’zgaruvchi
Doimiy
konfiguratsiyali
konfiguratsiyali
1.6-rasm. K om pyuter tizimlari sinflari
Ishlash tartibi bo’yicha KT bitta dasturli va multidasturli kompyuter tizimlariga 
bo’linadi.
B ir dasturli kom pyuter tizimida tizim mashinalarining hamma qurilmalari faqat bitta 
dastum i bajarish bilan m ashg'ul b o ’ladilar. Foydalanuvchi boshqarish p u l'tida o ’z 
dasturini kiritib, uni boshqaradi va natijani o ’zi oladi. Bunday tartib bevosita murojaat 
qiluvchi bir dasturli tartib deyiladi.

---

Agar tezkor xotirada bir qancha dasturlar b o ’lib, boshqaruvchi dastur ayni shu 
vaqtda bajarilayotgan dastumi to’xtatib, boshqa dastum i bajarishni am alga oshirsa va u 
bajarilib bo’lingandan keyin, oldingi dastur to ’xtatilgan joyidan boshlab davom ettirila 
olish imkoniyatiga ega bo’lsa, bunday tartib m ultidasturli tartib deyiladi.
Hozirgi davrda multidasturli tartibning ikkita turi mavjud, paketli qayta ishlash va 
vaqtni bo’laklab ishlash tartibi.
Paketli qayta ishlash tartibida foydalanuvchilar hisoblash tizimiga bevosita m urojaat 
qila olmaydilar. U lar tomonidan tayyorlangan dasturlar tizimni ishlatuvchiga uzatiladi, 
so’ngra ular tashqi xotirada jam lanadi (m agnit disklarda). Tizim ketm a-ket yoki 
oldindan tuzilgan jadval bo’yicha jam langan paketdagi dasturlami bajarishga tushadi.
Multidasturli tartibida vaqtni taqsim lash eng rivojlangan tartiblardan biri 
hisoblanadi. Vaqtni bo’laklash tartibida tizim b ir vaqtda, tizim bilan term inallar orqali 
bog'langan o ’nlab foydalanuvchiga xizmat k o ’rsata oladi. Bu tartibda tizim h a r b ir faol 
terminal uchun kvant vaqt birliklarini ajratadi. Shu kvant vaqt tugashi bilan tizim
keyingi foydalanuvchiga xizmat ko’rsatishga o’tadi. Foydalanuvchini tanlashni 
boshqaruvchi dastur amalga oshiradi. V aqtni b o ’laklash tartibida ishlash uchun, tizim
tarkibida katta sig'im ga ega bo’lgan tezkor x otira qurilmasi mavjud bo’lishi kerak.
KT konstruksiyasi va tarkibi bo’yicha o ’zgaruvchi konfigurasiyali va o ’zgarm as 
konfigurasiyali KTga bo’linadi. O 'zgaruvchi konfigurasiyali tizimlami tashkil qilish, 
modullilik tamoyiliga, bog'lanishlam i va boshqarish muolajasini standartlashtirishga, 
rivojlangan qurilm a vositalarining operatsion tizim bilan o’zaro m unosabatiga, kuchli 
matematik ta'm inotni tashkil etishga asoslanadi.
O'zgaruvchi konfigurasiyali KT 
kerak b o ’lishiga qarab, sekin-asta tizim n in g
hisoblash quw atini, uning tarkibidagi protsessorlar sonining umumdorligini o shirish, 
asosiy xotira qurilmasi sig'imini kengaytirish imkoniyatini beradi.
KT konstruksiyasiga qarab, bir turli va har xil turli kompyuterh tizim iga b o ’linadi. 
Bir turli KT tarkibida bir turli hisoblash m ashinalari yoki modullari m avjud b o ’ladi. 
Ular o’zgaruvchi konfigurasiyaga ega. M odullilik tomoyili unifikasiyalash m uam m osini 
hal qilish bilan birga KT puxtaligini oshirishga ham ta 'sir ko’rsatadi. Bunday tizim dagi 
hamma modullami o’zgartirish, almashtirish m um kin va ulaming bittasining buzilish i

---

tizim ning buzilshiga olib keladi. Bunday tizim faqat boshqaruvchi dastur yordamida 
boshqariladi.
H ar xil turli tizim har xil turdagi mashina yoki protsessorlardan tuziladi.
Territorial joylashishi xususiyatlariga qarab, jam langan teleqayta ishlovchi 
tizim larga va tarm oqlarga b o ’linadi.
Jamlangan KT ham m a qurilm a majmualari, foydalanuvchi terminallar bilan 
birgalikda bitta joyga jam langan bo’lib, uning tarkibidagi mashinalararo bog'lanish 
ichki namunaviy interfeyslar orqali amalga oshiriladi (bog'lanish kanallari orqali 
m a'lum otlar uzatish am alga oshirilm aydi).
Teleqayta ishlovchi kom pyuter tizimlarida alohida manbalar, foydalanuvchi 
terminallari, axborot qabul qilib oluvchilar markaziy K T vositalaridan uzoqroqda 
joylashgan bo’lib, o ’zaro bo g 'lan ish kanali orqali m a'lum otlar uzatish yo’li bilan 
am alga oshiriladi.
Kompyuter tarm oqlari bir-birlaridan uzoq masofalarda joylashgan ko’p mashinali 
tizim hisoblanadi, m ashinalararo o’zaro bog'lanish m a'lum otlar uzatish kanallari orqali 
am alga oshiriladi.
K T tarkibidagi m ashinalar yoki protsessorlar soniga qarab, KTlari bitta protsessorli 
yoki bitta mashinali va k o ’p protsessorli yoki ko’p m ashinali tizimlarga bo’linadi (1.7- 
rasm)
1.7-rasm. Protsessorlar soniga nisbatan kompyuter tizimlarining sinflarga bo'linishi