O' zbekiston respublikasi oli y va o r t a maxsus ta'lim vazirlig I abu rayhon beruniy n o m ida g I

4.2 Tarmoq tavsiflari
Kompyuter tarmog'ining asosiy tavsiflari bo'lib, uning operatsiyalarini bajarish 
imkoniyatlari, ma'lumotlami kerakli manzilga yetkazish vaqtlari, unumdorligi, 
ma'lumotlarga ishlov berish narxi va ulaming puxtaligi hisoblanadi.
Tarmoqning operatsiyalami bajarish imkoniyati, ma'lumotlarga ishlov berish 
uchun bajariladigan asosiy ishlar tarkibi bilan aniqlanadi.
Bosh EHM foydalanuvchilami barcha xizmat ko'rsatish turlari bilan, ya'ni 
dasturlashni avtomatlashtirish vositalari, amaliy dastur paketlariga kirish imkoniyatlari, 
ma lumotlar ba'zasi bilan ishlash kabilar bilan ta'minlaydi. Tarmoqning unumdorligi 
bosh EHMlar unumdorligi yig'indisidan tashkil topadi. Bosh EHM unumdorligi uning 
protsessorlaming naminal unumdorligi bilan aniqlanadi.
W
m r = J ^ i v  
b h m
¿=1
Ma'lumotlami kerakli manzilga yetkazish vaqti, ma'lumotni uzatilgan vaqtidan 
boshlab yuborilgan manzilda uni qabul qilib olinguncha ketgan vaqtni statik o 'rtach a 
qiymati bilan aniqlanadi. Ma'lumotlarga ishlov berish narxi, ma'lumotlarga ishlov

---

berish va ulami saqlash, uzatish, kiritish-chiqarish uchun ishlatiladigan vositalar 
narxlarini hisobga olib aniqlanadi. Yuqorida ko'rsatib o'tilgan tavsiflar tarmoqni 
strukturali va funksional tashkil etishiga bog'liq, ya'ni KTr tarkibi (EHM tarkibi, MUT, 
T) bazali tarmoqda m a'lum ot uzatish uslubi, APlari o'rtasidagi bog'lanish usullari, 
foydalanuvchilar tomonidan yuklanish, ma'lumotlarni uzatish yo'nalishlami tanlash 
kabi asosiy parametrlar orqali tanlanadi.
4.3. Tarmoqni boshqarish darajasi. Turli darajadagi tarmoq protokollari
Kompyuter tarmog'i quyidagi uchta asosiy talablami qanoatlantirishi kerak:
1) ochiq tarmoq bo'lishi;
2) moslashuvchan tarm oq bo'lishi;
3) samarali tarmoq bo'lishi.
Ochiq tarmoq bo'lishi, uning tarkibiga qo'shimcha EHMlami terminallarini va 
bog'lanishlami, uning texnik va dasturli vositalarini o'zgartirmasdan qo'shish 
imkoniyatini beradi.
Moslashuvchan tarmoq bo'lishi, o'zining tarkibidagi EHM yoki boshqa qurilmalar 
ishdan chiqqanda ulami boshqa qurilmalar bilan almashtirilganda ishlash qobiliyatini 
yo'qotmaslik imkoniyatini yaratadi.
Samaradorli tarmoq bo'lishi, kam sarf xarajatlar bilan foydalanuvchilarga sifatli 
xizmat ko'rsatish imkoniyati bo'lishini ta'minlaydi.
Bu talablami ta'm inlash uchun jarayonlami ko'p darajali sxema asosida boshqarish 
tashkil qilinadi.
Kompyuter tarmoqlarini ko'p darajali tashkil qilish 4.3-rasmda ko'rsatilgan.

---

Darajalar: amaliy
tasvirlovchi,
seansli,
transportli,
tarmoqli, kanalli,
fizik
Tizim A 
Tizim B 
Tizim C
□pT
7
n n
n n
n n
*
3
2
Uzatuvchi muhit
4.3-rasm. KTni ko'p darajali tashkil qilish
Rasmda tizim sifatida bosh va terminal EHMlar bog'lanish uzellaridan 
foydalaniladi. 
Uzatuvchi muhit simli 
bog'lanish, volokonoptik 
bog'lanishlar 
to'plamidan tashkil topadi. Turli tizimlarga jarayonlami taqsimlash uzatuvchi muhit 
orqali ma'lumotlar sifatida yuboriladi.
A, B, C tizimlaming har birida to'gri to'rt burchaklar shaklida qayta ishlashni va 
ma'lumotni uzatishni amalga oshiruvchi dastur modullari belgilangan.
Bu modullar 1-7 darajalarga taqsimlangan. Birinchi darajasi eng pastki daraja, 7- 
darajasi esa yuqori daraja hisoblanadi.
Har bir daraja faqatgina qo'shni daraja bilan o'zaro aloqa qiladi. Birinchi daraja 
uzatuvchi muhit bilan nolinchi obyekt sifatida aloqa qiladi.
Amaliy jarayonlami eng yuqori iyerarxik darajaga, ya'ni 7-darajaga kiritish qabul 
qilingan.
Jarayonlar o'rtasidagi fizik bog'lanish uzatuvchi muhit orqali amalga oshiriladi.
Birinchi fizik daraja bog'lanish kanalini boshqarishni amalga oshirib, bog'lanish 
kanalini ulashni, uni uzib qo’yishni va uzatilayotgan ma'lumotlami tasvirlovchi 
signallami yaratishni ta'minlaydi.
Ikkinchi kanalli daraja, birinchi darajada tashkil qilingan, fizik kanallar orqali 
ma'lumotlami to'liq, puxta uzatishni ta'minlaydi. Ikkinchi darajada kafolatlangan 
ma'lumotlami buzilish ehtimolligi har bir bit uchun 10‘8 - 10'9 dan kam bo'lmaydi.

---

Uchinchi tarmoq darajasi, bazali MUT orqali ma'lumotlami uzatishni ta'minlaydi. 
Bu darajada amalga oshirilgan tarmoqni boshqarishda, tarmoqning bog'lovchi tugunlari 
orqali ma'lumotlami uzatish 
yo'nalishini tanlash amalga oshiriladi.
To'rtinchi transportli darajada tarmoq abonentlarini bazali MUT bilan bog'lash 
amalga oshiriladi. Bu darajada turli tizimlami MUT bilan standart bog'lash imkoniyati 
mavjud bo'lib, shu orqali tarmoq bilan tarmoq tizimi o'rtasida ma'lumot almashish 
uchun transportli xizmat tashkil etiladi.
Beshinchi seansli darajada jarayonlarni o'zaro aloqasi davomida bog'lanish 
seanslari tashkil qilinadi. Bu darajada jarayonlaming so'rovlari bo'yicha ma'lumotlar 
uzatish va qabul qilish uchun portlar yaratilib, mantiqiy kanallami bog'lash tashkil 
qilinadi.
Oltinchi tasvirlash darajasida turli xildagi EHMlar va terminallar bilan o'zaro aloqa 
qilish uchun turli tillami, format va kodlami translyatsiya qilish amalga oshiriladi.
Yettinchi amaliy daraja faqatgina aniqlangan ma'lumotlarga ishlov berish 
funksiyalarini bajarish uchun yaratilib, tarmoqning strukturasi, bog'lanish kanallari turi, 
yo nalish tanlash usullari hisobga olinmaydi. Bu esa tizimning ochiq va moslashuvchan 
tizim bo'lishligini ta'minlaydi.
K o 'rib o'tilgan tarmoqning k o 'p darajali tashkil qilinishi, n-darajadagi boshqarish 
pastki va yuqori darajalami ishlashi tarkibiga bog'liq bo'lmasligini ta'minlaydi.
Darajalar sonini tanlash tarmoqni tashkil qilishni turli variantlarini tahlil qilish 
asosida va oldin tashkil qilingan tarmoqni yaratish va ishlatish malakasi asosida emprik 
y o 'l bilan amalga oshiriladi.
Bu ochiq tizim arxitekturasi deb nomlanadigan yetti darajali model, xalqaro 
standartlash tashkiloti standard sifatida qabul qilingan bo'lib, barcha kompyuter 
tarmoqlarini yaratishda asos qilib olinadi.
Tarmoqni boshqarish darajalarining iyerarxiyasini kiritilishi, ularga mos 
tushadigan, KTrlarida ishlatiladigan protokollar va apparatli — dasturli vositalaming 
ham iyerarxiyalarini aniqlaydi. Turli tizimlaming bir xil darajalar o'rtasidagi o'zaro 
munosabatini tashkil etish, shu darajaga mos tushuvchi protokollar orqali amalga 
oshiriladi.

---

Ikkita yuqori daraja (6 va 7) jarayonlarga mos keladi. Qolgan darajalar to'plami, 
ko'rsatilgan jarayonga, jarayonlar portlari orqali amalga oshiriladigan tarmoq uslubida 
ulanishni aniqlaydi.
Protokollar foydalanuvchini MUT bilan o'zaro aloqa qilish vositasi bo'lib, telefon 
va telegraf bo'yicha xalqaro maslahat beruvchi komitet tamonidan yaratilgan, 
tarmoqning standart protokoli sifatida qo'llaniladigan X25 protokoli hisoblanadi.
X25 protokoli HDLC (Hight-Level Data Link Control Procédure - ma'lumotlami 
uzatish kanalini yuqori darajali boshqarish) protokoli orqali aniqlanadigan axborotli 
kanal vositalariga asoslanadi. HDLC protokoli asosan uzatilayotgan ma'lumotlar 
paketidagi nosozliklarni yo'qotish usullarini va ulami fizik kanal bo'yicha uzatilish 
ketma-ketligini, tashqi ta'sirlarini yo'qotish usullarini o'matadi.
X25 protokoli KTming étalon 7 darajali modelining uchta pastki darajalari 
protokollarini o'zida mujassamlashtirgan, ya'ni, fizik darajada - standart X21 interfeys, 
kanalli darajada HDLC kanalli protokol bilan mos tushadigan X25/2 axborotli kanalni 
boshqarish protokoli, tarmoqli darajada X25/3 protokoli. Shu uchta protokolning 
harakati lokal xarakterga ega bo'lib, birgalikda ular abonent punktlar bilan MUT 
o'rtasidagi interfeysni tashkil etadi.
MUTda ma'lumotlami uzatishni boshqarishni tashkil qilish sxemasi 4.4-rasmda 
ko'rsatilgan.
Rasmda boshqa tizimlar bilan 1-3 daraja vositalari orqali bog'lanuvchi va ikkita 
bog'lovchi tugunga ega bo'lgan ikkita EHM ko'rsatilgan. Kanalni boqarish birinchi 
daraja texnik vositalar orqali amalga oshiriladi. Texnik vositalar bilan ulanish X21 
interfeysi orqali aniqlanadi.
Boshqa tizimlaming bir xil nomli 2 va 3 darajalarining o'zaro aloqasi HDLC va 
X25 protokollari orqali ta'minlanadi.

---

Interfeys 
EHM
4.4-rasm. M a'lum otlam i uzatishni boshqarish