O ’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta Maxsus Ta ’lim Vazirligi
Download 1.33 Mb. Pdf ko'rish
|
mikroiqtisodiyot
|
§
Farqsizlik egri chizig ’i
Båfarqlik egri chizig ’ining barcha nuqtalarida bir õil darajadagi foydalilik taúminlangani uchun F mahsulotni iståúmol hajmining o ’siShi hisobiga olinadigan umumiyfoydalilikning kamayishi S mahsulot iståúmolining kamayishini muvozanatga kåltirishi zarur. ’lgan talab hajmining ko’p yoki oz bo’lishi oila (uy xo ’jaligi)ning moliyaviy imkoniyatlariga, ya’ni oila byudjetiga bog’liq. Oila byudjeti yoki oila imkoniyati deb, eng yuqori miqdorda mahsulotlar sotib olish mumkin bo ’lgan mablag’larga aytiladi, agar oila daromadi pasaysa unda egri chiziq pasayadi, agar oila byudjeti o ’zgarmasdan tovarlar bahosi ko’tarilsa ham byudjet egri chizig ’i ham pasayadi va aksincha. Agar mahsulotlar narxi va iste ’molchilar daromadi bir xilda oshsa yoki pasaysa byudjet egri chizig ’i o’zgarmaydi. ’i har bir oilaning nima olishga qodirligini ko’rsatsa, befarqlik egri chizig ’i har bir oilaning nima olishga xohishi borligini ko’rsatadi. Agar biz ikki turdagi F (oziq-ovqat) va S (kiyim bosh) tovar mavjud, dåb faraz qilsak va uni õarid qiluvchi xaridorning daromadi 40 dollar dåb qabul qilsak; oziq-ovqat mahsulotining bir birligi bir dollar, kiyim-bosh bir donasining bahosi 2 dollar bo ’lsa va 40 dollar daromadning hammasi kiyim õarid qilish uchun sarflansa, u holda xaridor eng ko ’pi bilan 20 birlik A turdagi tovardan õarid qilishi mumkin. Buni quyidagi jadval va chizma maúlumotlaridan ko ’riSh mumkin. V, S va D variantdagi tovarlar to ’plami 40 dollar daromadni sarf qilish imkoniÿt-larini ko ’rsatadi. Tovar tanlov va bþdjåt chizig ’i Tovarlar to ’plami (variantlar) Oziq-ovqatlar (F) Kiyim-bosh (S) Umumiyõarajatlar (dollar) A B C D E 0 10
20 30
40 20
15 10
5 0 40 40 40
40 40
20
Jadval ma ’lumotlarini umumlashtirib, grafik tarzda byudjet chizig’ini hosil qilish mumkin.
S A
Kiyimlar 20
B
15
C
10
D
5
E
0 10 20 30
40 Oziq-ovqatlar.
Agar oilaning talabini xohlagan mutanosiblikdagi tovarlar qondirsa, unda oilaning bunday tovarga bo ’lgan talabi befarq bo’lib hisoblanadi.
Asosiy tushunchalar va terminlar: a. Navflilik. b. Farqsizlik egri chizig ’i.
v. Byudjet chizig ’i.
g. Almashtirishning chegaraviy me ’yori.
d. Almashtirish samarasi. e. "Daromad-iste ’mol" egri chizig’i. j. Chegaraviy navflilik. z. Daromad samarasi. i. "Narx - iste ’mol" egri chizig’i.
1. Iste ’molchi uchun navflilikni o’zgartirmagan holda bir ne’matning boshqa ne ’matga almashtirilishi nisbati. 2. Tovarning boshqa ne ’matga almashtirilishida yuzaga kelgan, arzonlashgan tovarga talab qiymati o ’zgarishi ulushi. 3.
Xarid etilishi bir xil harajatlarni talab etuvchi har xil mahsulotlar to ’plamini grafik tarzda aks ettiruvchi chiziq. 4.
Farqsizlik kartasida narxlarning o ’zgarishi holatida iste’mol muvozanatining barcha nuqtalarini birlashtiruvchi egri chiziq. 5.
Real daromadning o ’zgarishi orqali yuzaga kelgan, ma’lum tovarga talab qiymatining o ’zgarish ulushi. 6. Daromadlarning o ’sishi bilan farqsizlik kartasidagi barcha muvozanat nuqtalarini birlashtiruvchi egri chiziq. 7. Ma
navflilikning o ’sishi.
8. Ne ’matning ehtiyojlarni qondira olish qobiliyati. 9. Bir xil navflikka ega bo ’lgan ikkita mahsulot to’plamini aks ettiruvchi egri chiziq.
Mashqlar: 1. Talaba har xaftada ota onasidan cho ’ntak harajatlari uchun 2000 so’m olib turadi. (ovqatlanish va madaniy hordiq uchun). Vertikal o ’qda oziq - ovqat 21
mahsulotlarini, gorizontal o ’qda esa madaniy hordiqni belgilab, quyidagi har bir holat uchun talabaning byudjet chizig ’ini chizing: a) Oziq- ovqat mahsuloti narxi (O.m.n.) - bir birlik uchun 50 so ’m, madaniy hordiq narxi (M.h.n.) - bir birlik uchun 50 so ’m.
b) O.M.N. = 50 so ’m; M. H. N. - 100 so’m; v) O.M.N. = 100 so ’m; M. H. N. - 50 so’m; g) O.M.N. = 40 so ’m; M. H. N. - 40 so’m; d) O.M.N. = 50 so ’m; M. H. N. - 50 so’m; biroq, talaba daromad-lari xaftasiga 2500 so ’mgacha o’sdi. e) g) va d) byudjet chiziqlarini sharhlang a) byudjet chizig ’i bilan solishtiring.
Testlar: 1. Quyidagi tasdiqlardan noto ’g’ri tasdiqni ko’rsating: a) Farqsizlik egri chizig ’idagi har bir nuqta ikkita tovarning turli kombinasiyalaridan ko ’rsatadi. b) Byudjet chizig ’idagi har bir nuqta ikkita tovarning turli kombinasiyalarini ko ’rsatadi. v) Farqsizlik egri chizig ’idagi barcha nuqtalar ehtiyojlarni qondirishning bir xil darajasini ifodalaydi. g) Byudjet chizig ’idagi har bir nuqta pul daromadlarining bir xil darajasini ko ’rsatadi. d) Farqsizlik egri chizig ’idagi barcha nuqtalar pul daromadlarining bir xil darajasini ko ’rsatadi. 2. Quyida keltirilgan chegaraviy foylalilik qiymatlaridan qaysi biri kamayib boruvchi cheraviy foydalilik qonunini ifoda etadi? a) 200, 150, 100, 50. b) 200, 300, 400, 500. v) 200, 200, 200, 200. g) 200, 250, 270, 280. d) 200, 150, 150, 150. 3. Quyida keltirilgan umumiy navflilik qiymatlaridan qaysi biri kamayib beruvchi chegaraviy navflilik qonunini ifoda etadi? a) 200, 300, 400, 500. b) 200, 450, 750, 1100. v) 200, 400, 1600, 9600. g) 200, 250, 270, 280. d) 200, 350, 450, 600.
a) 8A va 1V. b) 7A va 1V.
22
v) 6A va 6V. g) 5A va 6V. d) 4A va 4V.
’molchi daromadlari o’sishi bilan talab hajmi ... tovarlardir. 6. Past sifatli (ikkinchi darajali) tovarlar - bu iste ’molchi daromadlari o’sishi bilan talab hajmi ... tovarlardir.
1.
Farqsizlik egri chiziqlari hech qachon kesishmaydi. 2.
Byudjet chizig ’ining og’ishi ikki tovar narxining nisbatiga bog’liq. 3. Daromad qiymatidagi o ’zgarishlar byudjet chizig’i og’ishining o’zgarishiga olib keladi. 4. Tovar narxining o ’sish sharoitida o’rin almashtirish samarasi ushbu tovarga talabning qisqarishiga olib keladi. 5. Farqsizlik egri chizig ’ining og’ishi ikkita tovarning taqqoslangan chegaraviy navfliligini o ’lchaydi. 6.
"Narx - iste ’mol" egri chizig’i talab egri chizig’i asosida yotadi.
1. "Tovarning navfliligi tovar qiymatini belgilab beradi" - degan fikrga o ’z munosabatingizni bildiring. 2. Adam Smitning "suv, havo - brilliant" paradoksini sharhlab bering.
Ishlab chiqarish jarayonida ma ’lum bir mahsulot ishlab chiqarilar ekan, bu ishlab chiqarish ma ’lum miqdordagi xarajatlar bilan bog’liq bo’lishi tabiiydir. Ishlab chiqarilgan tovar qiymati shu tovarni ishlab chiqarish uchun sarf etilgan ishlab chiqarish xarajatlari miqdoriga bog ’liq bo’ladi. Ishlab chiqarish harajatlarini chuqurroq tushunish, avvalo foyda olish har qanday korxona uchun uning iqtisodiy faoliyatining zaruriy sharti ekanligini anglab etishni taqozo etadi.. Chunki foyda olish va uning hajmini ko ’paytirish har bir ishlab chiqaruvchining asosiy maqsadidir. Korxonaning rivojlanishi, korxona egasining boyligi va obro ’-e’tibori foyda miqdoriga bog ’liq bo’ladi. Ammo, korxonaning foyda olish yoki olmasligi, uning miqdori va boshqa ko ’rsatkichlari juda ko’p omillarga bog’liq bo’ladi.
Ishlab chiqarish harajatlari foyda o ’lchamlarining asosiy cheklov-chisi va ayni vaqtning o ’zida taklif hajmiga ta’sir etuvchi asosiy omil hamdir. Ishlab chiqarish xarajatlari bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy resurslarining cheklanganligi, noyobligi va ulardan muqobil tarzda foydalanish imkoniyatlari
23
darajasiga bog ’liq bo’ladi. Preziden-timiz bu haqda: “Sobiq ittifoq markazi o ’tkazgan yangi mustamlaka-chilik hududiy iqtisodiy siyosat oqibatida respublikada xalq xo ’jaligi bir tomonlama xom-ashyo bazasi sifatida rivojlandi. Texnologiya, resurslar, shuningdek butlovchi buyumlarni bir qismini, xalq is ’temoli mollarini etkazib berish jihatidan boshqa respublikalarga juda qaram qilib qo ’ydi. Ammo “O’zbekiston - kelajagi buyuk davlat, deb ta ’kidlamoq uchun barcha asoslar bor. Respublikada hamma narsa: tabiiy boyliklar, unumdor er, qudratli iqtisodiy va ilmiy - texnikaviy, insoniy va ma ’naviy salohiyat mavjud” - deb aytib o ’tadi. (I. A. Karimov "O ’zbekiston buyuk kelajak sari" T. "O’zbekiston" 1998. 94 b.)
O
etilmagan mineral xom-ashyo resurslari to ’plangan. Ularning 95 turi aniqlangan. Respublikada 370 ta kon ishlab, har yili 200 million tonnadan ortiq tog ’ jinslari qazib olinmoqda. Paxta tolasini etishtirishda mamlakatimiz jahonda etakchi o ’rinlardan birini egallaydi. Markaziy Osiyo davlatlarida etishtirilgan paxta tolasining 1,5 million tonnasi yoki 75 foizi O ’zbekiston hissasiga to’g’ri keladi. Respublika moddiy boyliklardan samarali foydalanish ishlab chiqarish harajatlarini pasaytirish bilan chambarchas bog ’liqdir. Daromad va xarajatlarning iqtisodiy aylanmasida korxonalar, ham tovar va xizmatlarni tovar va xizmatlar bozoriga taklif etuvchi, hamda uy xo ’jaliklari tomonidan resurslar bozoriga etkazib beriluvchi resurslarning sof iste ’molchisi sifatida ishtirok etadilar.
Korxona birinchi ko ’rinishda ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish uchun zarur bo ’lgan ishlab chiqarish omillarini sotib oluvchi sifatida faoliyat ko ’rsatadi va xarjatlarni amalga oshiradi, ikkinchi ko’rinishda esa, korxona bilan uy xo ’jaliklari, davlat o’rtasida yaratilgan iqtisodiy ne’matlarni sotish bilan bog ’liq munosabatlar vujudga keladi. Bu o’rinda korxona doimo eng yuqori daromad (foyda) olish maqsadida harakat qiladi. Uning ishlab chiqarish omillariga qilgan xarajatlari korxonaning yalpi xarajatlarini tashkil etadi. Ishlab chiqarish xarajatlari miqdori ishlab chiqarish omillariga bo ’lgan baholarga bog’liq. Bozor munosabatlari sharoitida ishlab chiqarish omillariga narxlarning shakllanishi o ’z
navbatida ushbu omillarga talab va taklif darajasiga bog ’liq bo’lib qoladi. Ishlab chiqarish omillari bilan ta ’minlanish darajasining yuqori bo’lishi, ishlab chiqarish xarajatlarining past bo ’lishini ta’min etadi. Korxonalarda ishlab chiqarilgan ne ’matlarni sotishdan tushgan pul uning yalpi daromadini tashkil etadi. Yalpi daromad ishlab chiqarish xarajatlari darajasiga bog ’liq bo’ladi. Yuqoridagi fikrlarimizning tasdig ’i sifatida prezidentimiz I. A. Kari-movning quyidagi fikrlarini keltirib o ’tishimiz mumkin bo’ladi: “ Yuqori ishlab chiqarish salohiyati respublikani yanada samarali rivojlantirish uchun ishonchli iqtisodiy omildir. Respublikada mavjud ulkan resurslar, aql-ziyo va ishlab chiqarish potensiali davlat mustaqilligi bilan birgalikda respublikada iqtisodiyotni yangilash, uni ma ’rifiy rivojlanish yo’liga o’tkazishga doir tub islohotlarni amalga oshirishga haqiqiy shart-sharoit va imkoniyat yaratadi." (I. A. Karimov "O ’zbekiston buyuk kelajak sari" T. "O’zbekiston" 1998. 99 b.)
24
Ishlab chiqarish xarajatlarining iqtisodiy mazmunini tahlil etib, ishlab chiqarish xarajatlari turlari haqida fikr yuritishimiz mumkin bo ’ladi.
Har qanday korxonaning iqtisodiy faoliyati u o ’z faoliyatini moddiy ne ’matlar ishlab chiqarish sohasida, yoki xizmatlar ishlab chiqarish sohasida yuritishidan qat ’iy nazar, ma’lum miqdordagi moddiy va mehnat resurslari sarfi bilan bog ’liqdir. Demak, ishlab chiqarish xarajatlari deb, ma
’lum bir tovar yoki xizmatni ishlab chiqarish uchun sarf etilgan ma ’lum miqdordagi moddiy, pul va mehnat resurslari sarflariga aytiladi. Avvalo, ishlab chiqarish xarajatlarining ikki turda ifodalanishini, ya ’ni, xarajatlar natural (xom - ashyo, ishlab chiqarish vositalari) va ishchi kuchi ko ’rinishida ifodalanishini sabablarini tushunib olish lozim. Chunki ana shu uch omilsiz ishlab chiqarishni yoki jamiyat a ’zolariga xizmat ko ’rsatishni tashkil etish mumkin emas. Ishlab chiqarish xarajatlari iqtisodiy kategoriya bo ’lib, korxo-nalar faoliyatida juda katta iqtisodiy ahamiyatga ega. Ishlab chiqarish xarajatlari hissasi ma ’lum bir yaratilgan tovarlar miqdorida qanchalik kam ulushni tashkil etsa, shu tovarni ishlab chiqarish manfaatdorligi shuncha yuqori bo ’ladi. Ayni paytda past xarajatlar bilan, yuqori talab bo’lgan tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish korxonaning foyda olish motivini tashkil etadi. Vaqt o ’tib borishi bilan xarajatlar o’lchamlarining o’zgarib borishi (ortishi yoki kamayishi) ishlab chiqarish xarajatlarining o ’zgaruvchanlik tavsifiga ekanligini ifoda etadi. Iqtisodiy xarajatlarning o ’lchamlari qanday darajada bo’lishi bozorda mavjud talab va taklif hajmlariga, ishlab chiqarishni tashkil etish darajasiga bog ’liq bo’ladi. Bozor kon ’yunkturasining doimiy o’zgaruvchanligi ishlab chiqa-rish xarajatlarining o ’zgaruvchanligini belgilab beradi. Ishlab chiqarish xarajatlari turlarini tasniflashda, nimalarga e ’tibor berish kerakligi to’g’risida fikr yuritamiz. Avvalo, ishlab chiqarish xarajatlari qiymat jihatidan asosiy (doimiy) ishlab chiqarish xarajatlariga va o
bo ’linish sabablarini tushuntirishimiz lozim. Asosiy (doimiy) ishlab chiqarish xarajatlariga ishlab chiqarishning asosiy fondlari kiradi. Ular o ’zlarining avanslangan qiymatlarini uzoq muddat davomida saqlab qoladilar va asta - sekinlik bilan tovar va xizmatlar qiymatiga o ’tkazib
boradilar. Doimiy xarajatlar ishlab chiqarish o ’lchamlariga bog’liq bo’lmay, balki, doimiylik tavsifiga ega bo ’ladi. Masalan, ishlab chiqarish ko’lamlari qanday bo ’lishidan qat’iy nazar, ishlab chiqarish binolarini yoritish, isitish yoki shamollatish xarajat-lari doimiy bo ’lib qolaveradi. O ’zgaruvchan ishlab chiqarish xarajatlari, shunday xarajatlarki, ular ishlab chiqarish hajmlarining o ’zgarishiga mutanosib tarzda o’zgarib boradi. Masalan, tovar va xizmatlarni yaratishda foydalani-layotgan xom - ashyo sarflari ishlab chiqarish hajmining o ’zgarib borishi bilan mos tarzda o’zgarishga uchraydi. Albatta, jamiyat ishlab chiqarish jarayonida bu xarajatlarning o ’sishidan emas, balki pasayib borishidan manfaatdordir. Bu vazifani amalga oshirish uchun, milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilmasini o ’zgartirish va shu yo’l bilan sifatli va raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni tashkil etish lozim. Mamlakatimiz rahbari bu haqda: “Iqtisodiyotimiz strukturasini tubdan o’zgartirish, xom 25
ashyo etkazib berishdan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga o ’tish, uning sifatini va raqobatga bardoshliligini jahon bozori talablari darajasiga etkazishdan iborat. Bunda tarkibiy o ’zgarishlarda respublika uchun eng asosiy hisoblangan tarmoqlarni jumladan, yoqilg ’i-energetika va g’alla komplekslarini rivojlanti-rishda iqtisodiy mustaqillikni ta ’minlash shuningdek, bu o ’zgarishlar respublika iqtisodiyoti uchun ustuvor hisoblangan, boy tabiiy, mineral xom-ashyo, mehnat resurslariga asoslangan hamda istiqbolda xalqaro va davlatlararo mehnat taqsimotida, jahon bozorida O ’zbekistonning mustahkam o’rin egallashini kafolatlovchi ishlab chiqarishlarni ildam sur ’atlar bilan o’stirishga qaratilishi lozim. Jahon talablari darajasidagi mahsulotlarni ishlab chiqarishni kengaytirish, ularning raqobatga bardoshligini oshirish muhim vazifa hisoblanadi. Buning uchun korxonalarni zamonaviy ilg ’or texnologiya, eng yangi uskunalar, ayniqsa, kichik va o ’rta korxo-nalar uchun mo’ljallangan ixcham uskunalar bilan jihozlash, ichki bozorni to ’ldirish uchun kerakli mahsulotni ishlab chiqaradigan kichik, ixcham texnologiyalarni konsepsiyasini va milliy dasturini ishlab chiqish zarurligi g ’oyasi ilgari suriladi. Bunday dasturning ishlab chiqilishi va amalga oshirila boshlanishi - iqtisodiy islohotlar ikkinchi bosqichining ustivor vazifasidir" - deb ta ’kidlaydi. (I. A. Karimov "O’zbekiston buyuk kelajak sari" T. "O ’zbekiston" 1998. 333- 334 b.)
O
amaldagi ko ’rinishlaridan biridir. O’rtacha ishlab chiqarish xarajatlari, jami xarajatlar qiymatini korxona tomonidan ishlab chiqarilgan barcha tovarlar va xizmatlar qiymatiga bo ’lish orqali xisoblanadi. Xuddi, shu yo’l bilan o’rtacha doimiy va o ’rtacha o’zgaruvchan xarajatlarni ham aniqlash mumkin.
Bu iqtisodiy ko ’rsatkichlarning mohiyati shundan iboratki, ular ishlab chiqarish jarayonida resurslardan qay darajada samarali foydalanilayotganligini ko ’rsatib beradi. Ishlab chiqarishda foydalani-layotgan resurslar miqdorini o ’zgartirish (kamaytirish yoki oshirish, boshqa resurlardan foydalanish) uchun ma ’lum vaqt talab etiladi. Aynan, shu tufayli, iqtisodiyotda qisqa, o’rta va uzoq muddatli vaqt oraliqlari farqlanadi. Qisqa va o ’rta muddatli vaqt oraliqlarida korxona ishlab chiqarish hajmlarini oshirish imkoniga ega bo ’lmaydi. CHunki, yangi ishlab chiqarish quvvatlarini ishga solish, bozor talabiga muvofiq yangi mahsulot turini o ’zlashtirish uzoq muddat talab etadi. Uzoq
muddatli vaqt
oralig ’ida, korxona ishlab chiqarishda foydalanilayotgan omillar miqdorini o ’zgartirish imkoniga ega bo’ladi. Qisqa va uzoq davr chegaralarini farqlash korxona foydasini ko ’paytirish strategiyasi va taktikasini ishlab chiqishda katta ahamiyatga egadir. Ma ’lumki, korxonalar iqtisodiy faoliyat yuritish jarayonida resurslarning cheklanganligi muammosi bilan to ’qnash keladilar va resurslardan foydalanishning muqobil variantlaridan birini tanlashlari lozim bo ’ladi. Ushbu holatda muqobil xarajatlar vujudga keladi. Ya’ni korxona ma ’lum bir mahsulot turini ishlab chiqarish uchun, ikkinchi bir mahsulot turini ishlab chiqarishdan butunlay yoki qisman voz kechishi kerak bo ’ladi.
26
Ishlab chiqarishga resurslarni mahsulotlarga aylantirish jarayoni sifatida qaraladi. Resurslar sarfi tuzilmasi va mumkin bo ’lgan darajadagi eng yuqori mahsulot ishlab chiqarish hajmi o ’rtasidagi texnologik bog’liqlik ishlab chiqarish funksiyasi yordamida ifodalanadi. Ishlab chiqarish funksiyasi izokvanta kartasi yordamida grafik tarzda ifodalanadi. Izokvanta ma ’lum bir mahsulot hajmini ishlab chiqarishda foydalaniluvchi ishlab chiqarish omillari sarflarining turli kombinasiyalarini aks ettiradi. Quyida izokvantani jadval va grafik tarzda ifodlashga harakat qilamiz. Jadvaldan ko ’rinib turibdiki, 2 birlik kapital, 4 birlik mehnat sarflab 85 birlik mahsulot yaratishga muvaffaq bo ’lamiz, yoki mos tarzda 4 birlik kapital va 4 birlik mehnat sarflab 110 birlik mahsulot yaratamiz va hokazo.
Download 1.33 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|