O ’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta Maxsus Ta ’lim Vazirligi
Qanday sharoitlarda ishlab chiqarish omillari unumdorligining kamayib
Download 1.33 Mb. Pdf ko'rish
|
mikroiqtisodiyot
|
1. Qanday sharoitlarda ishlab chiqarish omillari unumdorligining kamayib borish qonuni amal qiladi? 1) Ishlab chiqarishning boshqa omillari o ’zgarmas sharoitda. ’zgarmas sharoitda. 3) O
’zgaruvchan omilning barcha birliklari bir turli bo’lsa. Quyidagi javoblardan birini tanlang: a) 1,2 va 3 to ’g’ri; b) Faqat 1 va 2 to ’g’ri; v) Faqat 2 va 3 to ’g’ri; g) Faqat 1 to ’g’ri; d) Faqat 3 to ’g’ri;
a) Umumiy mahsulot egri chizig ’ini; b) Ishlab chiqarish funksiyasini; v) Resurslarning berilgan miqdori bilan ishlab chiqarish mumkin bo ’lgan
mahsulotning turli hajmlarini; g) O
’rtacha mahsulot egri chizig’ini; 33
d) Chegaraviy mahsulot egri chizig ’ini aks ettiradi. 3. Uzoq muddatli davrda: ’zgaruvchan bo’ladi; b) Barcha xarajatlar doimiy bo ’ladi; v) O
’zgaruvchan xarajatlar doimiy xarajatlarga nisbatan tez o’sadi; g) Doimiy xarajatlar tez o ’sadi; d) Barcha xarajatlar noaniq xarajatlar sifatida yuzaga chiqadi. 4. Moslikni o ’rnating: Q - mahsulot hajmi; T - mehnat sarfi; F - foyda miqdori; N - mahsulot tannarxi.
1. Ishlab chiqarish samaradorligi a) = QxT b) = Q/F
2. Mehnat unumdorligi v) = Q/T g) = F/M d) = M/Q
1. Mehnat unumdorligi. a) sotilgan mahsulot hajmi. b) o
’rtacha ro’yxatdagi har bir xodimga to’g’ri keluvchi sof mahsulot.
2. Fond qiymati. v) material xarajatlarining sof
mahsulot qiymatiga nisbati g) asosiy ishlab chiqarish fondlarining bir so ’miga to’g’ri keluvchi sof mahsulot hajmi. 3. Fond sig ’imi. d) foydaning xarajatlarga nisbati
6. Quyidagi ifodalardan qaysi biri to ’g’ri? a) Buxgalteriya xarajatlari + iqtisodiy xarajatlar = me ’eriy foyda. b) Iqtisodiy foyda - buxgalteriya foydasi = aniq xarajatlar. v) Buxgalteriya foydasi - noaniq xarajatlar = iqtisodiy foyda. g) Iqtisodiy foyda - noaniq xarajatlar = buxgalteriya foydasi. d) Aniq xarajatlar + noaniq xarajatlar = buxgalteriya xarajatlari.
a) 2,5 dollar. b) 1250 dollar. v) 750 dollar. g) 1100 dollar. d) Berilgan ma ’lumotlar asosida aniqlab bo’lmaydi.
34
8. Moslikni o ’rnating: 1. yalpi xarajatlar. 2. doimiy xarajatlar.
a.
qo ’shimcha mahsulot birligiga qo’shimcha xarajatlarning o ’sishi.
b. o ’zgaruvchan xarajatlarning mahsulot hajmiga nisbati. 3. o
’rtacha xarajatlar. v. resuslardan eng oqilona tarzda foydalanish. 4. o ’rtacha doimiy xarajatlar. g. yalpi xarajatlarning mahsulot hajmiga nisbati. 5. o ’rtacha
o ’zgaruvchan xarajatlar. d. doimiy xarajatlarning mahsulot hajmiga nisbati. 6. chegaraviy xarajatlar. e. ishlab chiqarish hajmiga bog ’liq xarajatlar. 7. muqobil xarajatlar. j. ishlab chiqarish hajmiga bog ’liq bo’lmagan xarajatlar. 8. o
’zgaruvchan xarajatlar. z. doimiy va o ’zgaruvchan xarajatlar yig’indisi.
’g’ri - noto’g’ri: 1.
Ixtisoslashuv ishlab chiqarish ko ’lami ijobiy samarasini ta’min etadi. 2. Agar korxona foydalanilayotgan resurslar hajmini 30% ga oshirsa, ishlab chiqarish hajmi esa 20% ga o ’ssa, bu holda ishlab chiqarish ko’lami ijobiy samarasi vujudga keladi. 3.
Iqtisodiy foyda noaniq xarajatlarni ifoda etadi. 4.
Korxona ishlab chiqarish hajmi qanchalik katta bo ’lsa, shunchalik umumiy doimiy xarajatlar kichik bo ’ladi.
5. Iqtisodiy foyda odatda buxgalteriya foydasidan ortiq bo ’ladi. 6.
Zarar ko ’rib ishlayotgan korxona, mahsulot ishlab chiqarishni tuxtatishi lozim. 7.
Tadbirkorlikning asosini biznes tashkil etadi.
Aqliy trening:
O ’z ishini yangidan boshlamoqchi bo’lgan tadbirkorlarga qanday maslahatlar bergan bo ’lar edingiz? O’z fikrlaringizni asoslab bering?
Flibynite Airlines aviakompaniyasi har biri 2 mln. dollardan bo`l-gan 10 ta samolyot sotib olishni r еjalashtirmoqda. Kompaniya rahba-riyatiga ishlatilgan samolyotlar bozori uncha ham katta emasligi va ishlatilgan samolyotlardan faqatgina bittasini 1 mln. dollarga ushbu bozorda sota olishi va qolgan 9 ta samolyotni har birini 50 ming dollardan m еtallolom sifatida sotishi mumkinligi ayon. Agar kompaniya 10 ta samolyot sotib olsa, Flibynite Airlines kompaniyasining qaytmas xarajatlari qanchaga t еng bo`ladi? 35
Ushbu masalani hal etish uchun quyidagi manbalar bilan tanishib chiqish tavsiya etiladi: 1.Салимов Б.Т., ва бош=. Микрои=тисодиёт., дарслик., Т.: «Шар=» 2001 й. 95- 110 с. 2. Майкл Р. Байе. Управленческая экономика и стратегия бизнеса., М.: «ЮНИТИ» 1999 г. 225- 230 стр. Krossvord: BINGO 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16
I QTISODIY MU ammo: 1. Quyidagi rasmlar asosida "Qishloqda mulkdorlar sinfi shakllanmoqda" mavzusida mustaqil ish tayyorlang. Bu borada mavjud muammolarni kengroq yoritib bering?
Eniga: 5. Korxona moliyaviy holatini tekshirish. 6. Quvayt pul birligi 8. Korxona moddiy boyliklarini hisobini yuritish. 9. Pul bilan ta’minlangan ehtiyoj. 14. Eskirishni hisoblash. 15. Yaponiyadagi orol. 16. O’zbek avtosi.
1. Savdo - sotiqdan kelgan pul. 2. Lotoreya o’yini.
Tovarlarni qayta sotish
bilan shug’ullanuvchi.4. Majburiy to’lov. 7. Bir necha yirik korxonani ishlab chiqarishda va bozorda xukmronligi. 10.
joy. 11. Monopoliyaning yuqori shakli. 12. Turkmaniston pul birligi. 13. Cheklangan kredit summasi.
36
Bozor va tavakkalchilik Bozor iqtisodiyotining hozirgi bosqichdagi rivojlanishi yuqori mavhumlik darajasi bilan tavsiflanadi. Bozor o ’z tavakkalchiliklari va xavf-xatarlari hisobiga ayirboshlash bitimlarini amalga oshiruvchi sotuvchi va xaridorlarning uchrashuvini ko ’zda tutadi. Xo’jalik faoliyatida tavakkalchilik - odatiy holdir. Xo ’jalik faoliyati tavakkalchiligi sabablari favqulodda turlichadir. Bo’lar tabiiy ofatlar, xo ’jalik majburiyatlarining boshqa ishtirokchilar tomonidan bajarilmasligi, siyosiy vaziyatning beqarorlashuvi, narxlarning o ’zgarishi, soliq siyosatidagi o ’zgarishlar bo’lishi mumkin. Bozor
- sotuvchi va xaridorlarning nisbatan erkin o ’zaro hatti - harakatlari yuz beruvchi iqtisodiy muhitdir. Ko
’rinib turibdiki, ayrim ishtirokchilarning foydasi boshqa ishtirokchilar uchun zarar keltirishi mumkin. Shunday qilib, bozor sub ’ektlarining teng iqtisodiy erkinligi iqtisodiy tavakkalchilikni yuzaga chiqaradi. Bozor holati ehtimollik tavsifiga ega - tadbirkorlar foyda olish maqsadida tijorat faoliyati bilan shug ’ullanadilar va bu faoliyat doirasida tavakkalchilikka duch keladilar. Iqtisodiy tavakkalchilikni o ’rganish, baholash va uni tartibga solish zarurati bozor mexanizmining mavjud bo ’lishining o’zidan kelib chiqadi.
Tavakkalchilik deyilganda inson faoliyati turlari va u yoki bu tabiat hodisasining xususiyatlaridan kelib chiquvchi mumkin bo ’lgan yo’qotishlar xavfi tushuniladi.
Har xil investision loyihalar har xil tavakkalchilik darajasiga ega bo ’ladi, kapital kuyilmalarning daromadliligi eng yuqori variantlar eng yuqori tavakkalchilik darajasiga ega bo ’lishi mumkin.
Tavakkalchilik - bu iqtisodiy kategoriyadir. Iqtisodiy kategoriya sifatida u yuz berishi mumkin yoki mumkin bo ’lmagan hodisani ifoda etadi.
Bunday hodisa yuz bergan holatda uch iqtisodiy natijadan biriga erishish mumkin: salbiy (mag ’lubiyat, zarar); nolli; ijobiy (yutuq, unum, foyda).
Tavakkalchilik - “yo ustidan yo ostidan” tamoyili buyicha o’z faoliyatining omadli chiqishiga umid qilingan holda amalga oshiriluvchi harakatdir.
Albatta, tavakkalchilikdan qochish mumkin, ya ’ni tavakkalchilik bilan bog
’liq ishdan birdan oddiygina qilib voz kechish orqaligina.
Birok tadbirkorlar uchun tavakkalchilikdan qochish, ko ’pincha mumkin bo ’lgan foydadan kechish bilan barobardir. Yaxshigina maqol ham bor: “Kim tavakkal qilmaydi, u hech narsaga ega bo ’lmaydi”. Ma ’lum ma’noda tavakkalchilik hodisasining yuz berishini baholashga imkon beruvchi har xil choralardan foydalanish va tavakkalchilik darajasini 37
pasaytirishga karatilgan tadbirlarni qo ’llash orqali tavakkalchilikni boshqarish mumkin.
Tavakkalchilikni boshqarishni tashkillashtirish samaradorligi tavakkalchilikning tasniflanishiga ko ’p jihatdan bog
’liqdir.
Tavakkalchilikning tasniflanishi deyilganda ularni ma ’lum maqsadlarga erishish uchun ma ’lum belgilari buyicha alohida guruhlarga ajratilishini tushunish lozim.
Tavakkalchilikning ilmiy asoslangan tasniflanishi har bir tavakkalchilikning umumiy tizimdagi aniq o ’rnini aniqlashga imkon beradi.
Mumkin bo ’lgan natija (tavakkalchilik hodisasi) ga bog’liq holda tavakkalchilikni ikkita katta guruh: sof va spekulyativ tavakkal-chiliklarga bo ’lish mumkin: Sof tavakkalchilik salbiy yoki nol ’ natija olish imkonini bildiradi. Bu tavakkalchiliklarga: tabiiy,
ekologik, siyosiy, transport va
tijorat tavakkalchiliklarining bir qismi
(mulkiy, ishlab
chiqarish, savdo)
tavakkalchiliklarni kiritishimiz mumkin.
Spekulyativ tavakkalchiliklar ham ijobiy ham salbiy natija olish imkonini ifoda etadi. Ularga tijorat tavakkalchiliklarning bir qismi bo ’lgan moliyaviy tavakkalchiliklar mansub.
Yuzaga kelishning asosiy sabablariga bog ’liq holda tavakkalchiliklar quyidagi guruhlarga bo ’linadi: tabiiy, ekologik, siyosiy, transport va tijorat.
Tabiiy tavakkalchiliklarga tabiatning bo ’zgunchi kuchlarining yuzaga kelishi bilan bog ’liq tavakkalchiliklar mansub: er qimirlashi, suv toshqini, bo’ron, yong’in va hokazo.
Ekologik tavakkalchiliklar - bu atrof muhitning ifloslanishi bilan bog ’liq
tavakkalchiliklar.
Siyosiy tavakkalchiliklar - mamlakatdagi siyosiy ahvol va davlat faoliyati bilan bog ’liqdir. Siyosiy tavakkalchiliklar xo’jalik yurituvchi sub’ektga bevosita bog
’liq bo’lmagan sabablar bilan ishlab chiqarish - savdo jarayoni shartlarining buzilishi oqibatida yuzaga keladi.
Siyosiy tavakkalchiliklarga quyidagilar mansub: - harbiy harakatlar, inqilob, mamlakatda ichki siyosiy vaziyatni keskinlashuvi, milliylashtirish, tovarlar va korxonalarni musodara qilish, embargo joriy etish, yangi hukumatning ilgarigi hukumatning majburiyatlarini bajarishdan bosh tortishi natijasida xo ’jalik faoliyatini amalga oshirishning mumkin bo ’lmay kolishi; - favqulodda holatlarning yuzaga kelishi bilan tashqi to’lovlar uchun ma’lum muddatga moratoriy e ’lon qilish; - soliq qonunchiligining noqulay o’zgarishi; - milliy valyutani to’lov valyutasiga konversiya qilishni cheklash yoki ta ’qiqlash. Transport tavakkalchiligi - bu yuklarni transport, avtomo-bil, dengiz, daryo, temir yo
’l, samolyot orqali tashish bilan bog’liq tavakkalchiliklar. 38
Tijorat tavakkalchiliklari moliya xo ’jalik faoliyati jarayonida yo’qotishlar xavfini ifoda etadi. Ular ushbu tijorat bitimi natijasi mavhumligini bildiradi.
Tijorat tavakkalchiliklari tuzilmaviy belgisiga ko ’ra mulkiy, ishlab chiqarish, savdo, moliyaviy tavakkalchiliklarga bo ’linadi.
Mulkiy tavakkalchiliklar - bu tadbirkor fuqaro mulkining o ’g’irlik, qo ’poruvchilik, sovuqqonlik tufayli yo’qolishi ehtimoli bilan bog’liq tavakkalchiliklar.
Ishlab chiqarish tavakkalchiligi - bu turli xil omillar birinchi navbatda asosiy aylanma fondlarining shikastlanishi, yuk bo ’lishi oqibatida ishlab chiqarishning tuxtab kolishidan zararlar bilan bog ’liq hamda ishlab chiqarishga yangi texnika va texnologiyalarni joriy etish bilan bog ’liq tavakkalchiliklardir.
Savdo tavakkalchiliklari - o ’zida to’lovlarning ushlanib kolishi, tovarlarni transportirovka qilish davrida to ’lovni rad etish: tovarlarni etkazib bermaslik kabi asoslar oqibatida ko ’rilishi mumkin bo’lgan zararlar bilan bog’liq tavakkalchiliklarni ifoda etadi.
Moliyaviy tavakkalchiliklar moliyaviy resurslar (ya ’ni pul mablag’lari)ni yo ’qotish ehtimoli bilan bog’liqdir. Moliyaviy tavakkalchiliklar ikki ko ’rinishga bo’linadi:
1. Pulning xarid qobiliyati bilan bog ’liq tavakkalchiliklar.
2. Sarmoya qo ’yishlar bilan bog’liq tavakkalchiliklar (inves-tision tavakkalchiliklar).
Pulning xarid qobiliyati bilan bog ’liq tavakkalchiliklarga quyidagi tavakkalchiliklar mansub: inflyasion va deflyasoin tavakkalchiliklar, valyuta tavakkalchiligi, likvidlik tavakkalchiligi.
Inflyasiya pulning qadrsizlanishi va mos
ravishda umumiy
narxlardarajasining o ’sishini bildiradi. Deflyasiya - bu inflyasiyaga teskari jarayon bo ’lib, u narxlarning pasayishida va mos ravishda pulning xarid qobiliyati o ’sishida ifodalanadi.
Inflyasion tavakkalchilik - bu inflyasiya o ’sish sharoitida olinadigan pul daromadlarining real xarid qobiliyati nuqtai nazaridan o ’sishga qaraganda tezroq qadrsizlanishi tavakkalchiligidir. Bunday sharoitlarda tadbirkor real yo ’qotishlarga uchraydi.
Deflyasion tavakkalchilik - bu deflyasiyaning o ’sishida narx darajasining tushishi yuz berishi tadbirkorlik iqtisodiy sharoitlarning yomonlashuvi, daromadlarning pasayishi tavakkalchiligidir.
Valyuta tavakkalchiligi tashqi iqtisodiy, kredit va boshqa valyuta operasiyalarini o ’tkazish chog’ida bir xorij valyutasi kursining boshqa bir xorij valyutasiga nisbatan o ’zgarishi bilan bog’liq valyuta yo’qotishlari xavfini ifoda etadi.
Likvidlik tavakkalchiliklari bu kimmatli qog ’ozlar yoki boshqa tovarlarni sotishda ular sifati va iste ’mol qiymatini baholashning o’z-garishi tufayli mumkin bo ’lgan yo’qotishlar bilan bog’liq tavakkal-chiliklardir. Investision tavakkalchiliklar o ’z ichiga quyidagi mayda tavakkalchiliklarni oladi:
39
1. Boy berilgan foyda tavakkalchiligi;
2. Daromadlilikning pasayish tavakkalchiligi; 3. To
’g’ri moliyaviy yo’qotishlar tavakkalchiligi.
Boy berilgan foyda tavakkalchiligi - bu biror bir tadbir (misol uchun, sug
’urtalash, xedjirlash, investisiyalashning) amalga oshirilma-ganligi tufayli egri moliyaviy zararning yuzaga kelishi tavakkal-chiligidir.
Daromadlilikning pasayish tavakkalchiligi - portfel investisiya-lari, omonatlar va kreditlar buyicha dividendlar va foizlar qiymatining kamayishi natijasida yuzaga kelishi mumkin.
Daromadlilikni pasayish tavakkalchiligi quyidagi ko ’rinishlarga ega: foiz tavakkalchiligi va kredit tavakkalchiligi. (foiz tavakkalchiligi va kredit tavakkalchiligini o ’zingiz taxlil qiling?)
To
birja tavakkalchiligi, selektiv tavakkalchilik, bankrotlik tavakkalchiligi hamda kredit tavakkalchiligi.
Birja tavakkalchiligi o ’zida birja bitimlaridan yo’qotish xavfini ifoda etadi. Bu tavakkalchiliklarga: tijorat bitimlari buyicha to ’lov to’lamaslik, brokerlik firmasiga komission mukofotlarni to ’lamaslik kabi tavakkalchiliklar mansub.
Selektiv tavakkalchilik - bu investision portfelni shakllantirishda boshqa kimmatli qog ’ozlar bilan takkoslaganda investisiyalash uchun kimmatli qog
’ozlarni va kapital joylashtirishning noto’g’ri usullarini tanlash tavakkalchiligidir.
Bankrotlik tavakkalchiligi o ’zida kapital joylashtirish usulini noto’g’ri tanlash natijasida tadbirkorning o ’z mablag’larini to’laligicha yo’qotishi va o’ziga olgan majburiyatlarni to ’lay olmaslik xavfini ifoda etadi. Natijada tadbirkor bankrot bo ’ladi.
Moliyaviy tavakkalchilik vaqt funksiyasini ifoda etadi. Moliyaviy tavakkalchilik T bilan, vaqtni esa V bilan belgilab olib quyidagi funksiyaga ega bo ’lamiz:
T = f(V), chunki odatda berilgan, moliyaviy aktiv yoki kapital joylashtirish usuli uchun tavakkalchilik darajasi vaqt buyicha oshib boradi. Misol uchun, importchining zarari hozirgi kunda vaqtga juda ham bog ’liq, chunki kontraktni tuzish paytidan bitim buyicha to ’lovni amalga oshirish muddatigacha xorijiy valyuta kursi milliy valyutamizga nisbatan doimiy o ’sib bormoqda.
/arb amaliyotida sarmoya joylashtirish tavakkalchiligini miqdoriy aniqlash usuli sifatida ehtimollar daraxtidan foydalanish tavsiya etiladi.
Bu usul ilgarigi vaqt davrlari natijalari bilan bog ’liq holda investision loyihaning ehtimoldagi kelgusi pul oqimlarini aniq baholash imkonini beradi. Agar, kapital joylashtirish loyihasi vaqtning birinchi davrida maqbul bo ’lsa, unda vaqtning keyingi davrlarida ham maqbul bo ’lishi mumkin.
Ko
sotib olish, seling operasiyalari, kredit operasiyalari) sezilari darajadagi tavakkalchilik bilan bog ’liq. Ular tavakkalchilik darajasini baholashni va qiymatni aniqlashni talab etadi. 40
Tavakkalchilik darajasi - bu yo ’qotishlar holatining yuzaga kelish ehtimolidir.
Tadbirkor tavakkalchiligi miqdoran ushbu sarmoyani joy-lashtirishdan kutilayotgan maksimal va minimal daromad (zarar) qiymatini sub ’ektiv baholash bilan tavsiflanadi. Bunda daromad (zarar) olishning teng ehtimollik darajasida maksimal va minimal daromad (zarar) o ’rtasidagi diapazon qanchalik katta bo’lsa, tavakkalchilik darajasi shuncha yuqori bo ’ladi.
’z bo’yniga olishiga birinchi navbatda xo’jalik holatining noaniqligi majbur qiladi. qarorlar kabul qilishda xo ’jalik holati noaniqligi qanchalik katta bo ’lsa, tavakkalchilik darajasi shuncha yuqori bo’ladi.
Xo ’jalik holatining noaniqligi quyidagi omillar bilan shartlanadi: to’liq axborotning mavjud emasligi, tasodifiylik, qarshi ta ’sir.
’jalik holatining noaniqlagi ko’pincha tasodifiylik omili bilan aniqlanadi.
Tasodifiylik - bu o ’xshash sharoitlarda bir xil natija yuz bermaydigan, shuning uchun oldin ko ’ra bilish va kuzatish mumkin bo’lmagan hodisadir.
Biroq, tasodiflarni kuzatishlarning ko ’p sonida ularni topish mumkin, tasodiflar dunyosida ham ma ’lum qonuniyatlar amal qiladi.Bu xil qonuniyatlarni o ’rganishning matematik apparatini ehtimollar nazariyasi beradi. Tasodifiy hodisalar ularni kuzatish jarayonida ma ’lum chastotalar bilan takrorlanadi. Tasodifiy hodisaning chastotasi o ’zida bu hodisaning yuz berish sonini umumiy kuzatishlar soniga nisbatini ifoda etadi.
A tasodifiy hodisaning ob ’ektiv mumkinligi o’lchovi uning ehtimoli deb ataladi. Aynan ushbu ehtimollik soni atrofida A hodisaning chastotasi guruhlanadi. Har qanday hodisaning ehtimoli 0 va 0,1 oralig ’ida tebranib turadi. Agar ehtimol nolga teng bo ’lsa,hodisaning yuz berishi mumkin emas. Agar ehtimol birga teng bo ’lsa hodisa ishonchli hisoblanadi. Xo ’jalik holatining noaniqligi ko’p jihatdan qarshi ta’sir omiliga ham bog ’liq.
Xo ’jalik holatida har qanday hodisaga ham qarshi ta’sir etuvchi hodisalar mavjud. Qarshi ta ’sirga quyidagilar mansub: falokat, yong’in va boshqa tabiat hodisalari, urush, inqilob, ish tashlash, mehnat jamoalaridagi har xil nizolar, raqobat, shartnoma majburiyatlarining buzilishi, talabning o ’zgarishi, avariya, o ’g’irlik va shu kabilar. Tadbirkor o ’z harakatlari jarayonida qarshi ta’sir darajasini kamaytirish va o ’z navbatida tavakkalchilik darajasini pasaytirish imkonini beruvchi strategiyani tanlashi lozim. Bu holatda tadbirkor uchun o ’yinlar nazariyasidan foydalanib ish ko ’rish maqsadga muvofiq bo’ladi. Ehtimollik ma ’lum natijani olish imkoniyatini bildiradi. Biror bir hodisaning matematik kutilishi uning yuz berish ehtimoliga ko ’paytirilgan bu hodisaning mutloq kattaligiga teng. Misol uchun, sarmoya qo ’yishning ikki varianti bor. A tadbirga sarmoya qo’yishda 250 ming so ’m daromad olishning ehtimoli 0,6 ga, B tadbirda 300 ming so’m daromad olish ehtimoli 0,4 ga tengligi aniqlangan. Bunda sarmoya qo ’yishdan olinishi kutilayotgan foyda (matematik kutilish) quyidagini tashkil etadi.
41
A tadbir buyicha - 150 ming so ’m (250 x 0,6);
B tadbir buyicha - 120 ming so ’m (300 x 0,4);
Hodisaning yuz berish ehtimoli ob ’ektiv yoki sub’ektiv usul bilan aniqlanishi mumkin.
Ehtimollarni aniqlashni ob ’ektiv usuli berilgan hodisa yuz beruvchi chastotalarni hisoblashga asoslangan. Misol uchun, biror bir tadbirga sarmoya qo ’yishda 250 ming so’m summadagi foyda 200ta kutishdan 120tasida olinishi kuzatilgan bo ’lsa, bunday foydani olish ehtimoli 0,6 = 120 / 200 ni tashkil etadi.
Bunday qarashlarga: baholovchining shaxsiy tajribasi va tahlili, ekspert bahosi, moliyaviy maslahatchi fikri va shu kabilar mansub bo ’lishi mumkin.
Tavakkalchilik kattaligi (tavakkalchilik darajasi) ikkita me ’zon bilan o ’lchanadi: 1) O
’rtacha kutiluvchi qiymat;
2) Mumkin bo ’lgan natijaning tebranuvchanligi.
O ’rtacha kutiluvchi qiymat - bu noaniq holat bilan bog ’liq hodisa kattaligining qiymatidir.
O
foydalanuvchi barcha mumkin bo ’lgan natijalar uchun o’rtacha tortilgan qiymat bo ’lib hisoblanadi. O ’rtacha kutiluvchi qiymat, biz o’rtacha kutilayotgan natijani o’lchaydi. Ya ’ni agar, A tadbirga sarmoya qo’yishda 120 holatdan 48 tasida 250 ming so ’m foyda olinganligi (ehtimol 0,4ga teng) 36 holatda 200 ming so’mdan foyda olinganligi va 36 holatda 300 ming so ’mdan foyda olinganligi (ehtimollar 0,3ga teng) ma ’lum bo’lsa o’rtacha kutiluvchi qiymat (250 x 0,4 + 200 x 0,3 + 300 x 0,3) = 250
ming so ’mni tashkil etadi. Shunga o ’xshash tarzda B tadbirga sarmoya qo ’yishda o’rtacha foyda (400 x 0,3 + 300 x 0,5 + 150 x 0,2) = 300 ming so
’mni tashkil etishi topilgan. A va B tadbirlarga sarmoya qo ’yishda kutilayotgan foydaning ikkita summasini taqqoslab quyidagicha xulosa qilamiz. A tadbirga sarmoya qo ’yishda olinadigan foyda kattaligi 200 dan 300 ming so’mgacha tebranadi va o ’rtacha kattalik 250 ming so’mni tashkil etadi; B tadbirga sarmoya qo ’yishda olinadigan foyda 150dan 400 ming so’mgacha tebranadi va o’rtacha kattalik 300 ming so ’mni tashkil etadi.
O
qo ’yishning biror bir varianti foydasiga qaror kabul qilishga imkon bermaydi. Yakuniy qarorlar qabul qilish uchun ko ’rsatkichlar-ning tebranuvchanligini o ’lchash zarur bo’ladi. Mumkin bo ’lgan natijaning tebranuvchanligi o’zida kutilayotgan qiymatning o ’rtacha kattalikdan chetlanish darajasini ifoda etadi. Buning uchun amaliyotda ikkita bir biri bilan yakin bo ’lgan ikkita me’zon qo’llanadi: dispersiya va o’rtacha kvadratik cheklanish.
Dispersiya o ’rtacha kutiluvchi qiymatlardan haqiqiy natijalar chetlanishlarining kvadratidan o ’rtacha tortilgan qiymatni ifoda etadi.
42
2 = (x-x`)
2 xn /
n
Bu erda: 2 - dispersiya; x - har bir kuzatish holati uchun kutilayotgan qiymat; x` - o ’rtacha kutilayotgan qiymat; n - kuzatish holatlari soni (chastota).
O ’rtacha kvadratik chetlanish quyidagi formula buyicha aniqlanadi:
= (x-x`) 2 xn / n
Dispersiya va o ’rtacha kvadratik chetlanish mutloq tebranuvchanlik o ’lchovlari hisoblandi. Tahlil uchun, odatda variasiya koeffisientidan foydalaniladi. U o ’rtacha kvadratik chetlanishning o ’rtacha arifmetik ko’rsatkichga nisbatini ifoda etadi va olingan qiymatlarni chetlanish darajasini ko ’rsatadi.
V = ( /x`) *100%
Bu erda: V - variasiya koeffisienti, %; - o ’rtacha kvadratik chetlanish; x` - o ’rtacha kutilayotgan qiymat.
Variasiya koeffisienti nisbiy kattalik. Shuning uchun bu koeffisient o ’lchamiga o’rnatilayotgan ko’rsatkichning mutloq qiymati ta’sir etmaydi.
Uning yordamida turli xil o ’lchov birliklarida ifodalangan belgilarning tebranuvchanligini taqqoslash mumkin. Variasiya koeffisienti 0 dan 100% gacha o ’zgarishi mumkin. Koeffisient qancha katta bo’lsa, tebranuvchanlik darajasi shunchalik kuchli bo ’ladi.
Variasiya koeffisientlari har xil qiymatlarining quyidagi sifat baholanishi belgilangan:
10%gacha - kuchsiz tebranuvchanlik; 10-25% gacha - o ’rta;
A va B tadbirlarga sarmoya qo ’yishda dispersiya hisob kitobi quyidagi jadvalda keltirilgan:
Download 1.33 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|