O ’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta Maxsus Ta ’lim Vazirligi
Ishlab chiqarish omillarini turlicha sarflash hisobiga olingan mahsulot miqdori
Download 1.33 Mb. Pdf ko'rish
|
mikroiqtisodiyot
|
Ishlab chiqarish omillarini turlicha sarflash hisobiga olingan mahsulot miqdori Kapital sarfi Måhnat sarfi
1 2 3 4 5
1 20
40 55
65 75
2 40
60 75
85 90
3 55
75 90
100 105
4 65
85 100
110 115
5 75
90 105
115 120
Izokvantaning og ’ishi resurslarni texnologik almashtirishning chegaraviy me ’yorini o’lchaydi. Qisqa muddatli davrda, hech bo ’lmaganda ishlab chiqarishning bitta omili o ’zgarmas kattalik bo’lib qoladi, uzoq muddatli davrda esa barcha omillar o ’zgaradi. Chegaraviy unumdorlikning pasayib borishi qonuni boshqa resurslarning o ’zgarmas kattaliklarida, o’zgaruvchan omilning chegaraviy mahsuloti kamayib borishini ko ’rsatadi. Uzoq muddatli davrda korxona, barcha omillarni ko ’paytirish hisobiga, ishlab chiqarish hajmini o’stirishga intiladi. Xarajatlar darajasi to ’g’risidagi ma’lumotlar byudjet chizig’iga o’xshash bo’lgan, izokosta (teng xarajatlar chizig ’i)ini yasashga imkon beradi. Ishlab chiqarish xarajatlarini amaliyotda ifodalash uchun odatda, tannarx iqtisodiy kategoriyasidan foydalaniladi. Tannarx o ’zida mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarf etilgan moddiy resurslar sarfini ifoda etadi va tovar yoki xizmatning bir birligi ishlab chiqaruvchiga pul birligida qancha birlikka tushganligini ko ’rsatib beradi. Mahsulot tannarxi o’zida yoqilg’i va moylash, xom ashyo materiallari, energiya, asosiy ishlab chiqarish fondlari xarajatlarini, ya ’ni har yilgi (amorti-zasiya) qismini, ish haqi, ijtimoiy sug ’urta, umumiy ishlab chiqarish va umumiy xo ’jalik xarajatlarini ifoda etadi. Mahsulotlar tannarxining tarkibi milliy iqtisodiyotning turli tarmoqlarida, tarmoq xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, turlicha tarkibga ega bo ’ladi. Umumiy tarzda mahsulot tannarxi to’g’ri va egri xarajatlardan tashkil topadi. Mahsulotni ishlab chiqarishga sarflangan umumiy xarajatlar mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini, mahsulotni ishlab chiqarish va sotish bilan bog ’liq xarajatlar esa mahsulotning to’la tannarxini ifoda etadi. Ishlab 27
chiqarish xarajatlari va tannarx ko ’rsatkichlari korxona ishlab chiqarish faoliyatining samaradorligini ko ’rsatib beradi.
Narx - bu iqtisodiy muvozanatni ta ’minlashda bozor mexa-nizmining markaziy bo ’g’inidir. Tovar narxi - bu xaridor tomonidan tovarning sotuvchisiga to ’lanadigan pul birliklarining ma’lum miqdoridir. Bozor munosabatlari sharoitida narx iqtisodiy kategoriyasi quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi: ishlab chiqarish jarayonida resurslar iste ’molini cheklash; ishlab chiqarishni rag’batlantirish; talab va taklifni muvozanatlash. Rivojlangan erkin bozor munosabatlari sharoitida narxning bir qator ko ’rinishlari amlda bo’lishini quyidagi jadvaldan ham bilib olishimiz mumkin. Tovar narxi tovarning qiymatiga to ’g’ri mutanosib bo’lsa, oltinning qiymatiga teskari mutanosibdir. Ta ’kidlash lozimki, tovar qiymati navflilik, kamyoblik, resurs sig ’imi kabi omillar ta’sirida shakllanadi. Ko’rinib turibdiki, agar tovarning bozor tomonidan tan olingan qiymati qancha yuqori bo ’lsa, tovarning bozor narxi shuncha yuqori bo’ladi. Narx turlari va ularning iqtisodiy mazmuni № Narx turlari Narx turining iqtisodiy mazmuni 1. Auksion narxi Tovarning auksion orqali sotilish narxi.
Bazis narx Opsion bitimlarini tuzish paytida belgilanuvchi narx.
Birja tovari narxi Birjada tovarning kontrakt shartlari asosida kotirovkalanish narxi. 4. Davlat narxi Tovar va xizmatlarga davlat tomonidan belgilanuvchi narx.
Boshqariluvchi narx Davlat tomonidan belgilanuvchi va o ’zining bazis dara-jasidan chetga chiqishi mumkin bo ’lgan narx.
Bozor narxi Bozorda talab va taklif asosida erkin vujudga keluvchi narx.
Kotirovka narxi Birjada ma ’lum muddat davomida tovarga belgilangan o’rtacha qat’iy narx.
Jahon narxi Tovarlarning xalqaro oldi - sotdi shartnomalarida qo ’lla-niluvchi narx. 9. Ulgurji narx Ko ’tarasiga tovarlarni sotish yoki xarid qilishda qo’llaniluvchi narx. 10. Taklif narxi Tovarning ishlab chiqaruvchisi tomonidan sotishga taklif etilgan narxi. 11. Preyskurant narx Davlat narxnomalarida (preyskurantlarida) ko ’zda tutiluvchi narx.
Bozorda yuqori talabga erishish maqsadida belgilanuvchi, dastlabki past narx.
belgilanuvchi yagona narx. 14. Tijorat narxi O ’xshash tovarlarga davlat narxi mavjud bo’lgan holda,ushbu tovarlarni sotishda qo ’llaniluvchi erkin narx. 15. Chakana narx Chakana savdo tarmoqlari orqali sotiladigan tovar narxi 16. Shartnoma narxi Oldi - sotdi bitimida qo ’llaniluvchi narx.
Tovarni xarid qilish maqsadida xaridor tomonidan taklif etiluvchi narx 18. Qat ’iy narx Oldi- sotdi bitimlarida belgilangan, odatda o ’zgartirilishi mumkin bo ’lmagan narx 19. F ’yuchers narx Birja f ’yuchers bitimlarida qo’llaniluvchi narx Milliy iqtisodiyotda bozor munosabatlarining tobora keng quloch yozib borishi narx belgilashni erkinlashtirishni taqozo etadi. Bu borada prezidentimizning "O ’zbekiston buyuk kelajak sari"asarida quyidagicha fikrlar keltiriladi:
28
esankiratidigan mexanizmi O ’zbekiston uchun nomaqbul ekanligini qat’iyan e ’tirof etgan holda, ulgurji va chakana narxlarni bosqichma-bosqich erkinlashtirish, erkin narxlarda sotiladigan tovarlar doirasini kengaytirish yo ’lini izchil amalga oshirish, juda tor doiradagi hayotiy muhim oziq - ovqat mahsulotlari, eng avvalo un va nonning narxini davlat tomonidan boshqarib turish tartibini vaqtincha saqlab qolish, qishloq xo ’jalik mahsulotlarining harid narxlarini izchil suratda oshira borib, ularni jahon narxlari darajasiga etkazish, monopoliyalarga qarshi chora - tadbirlarni amalga oshirish, yuksak darajada monopollashgan tuzilmalarni ajratish hisobiga narx-navoning sun ’iy ravishda oshirib yuborilishiga yo’l qo’ymaslik choralarini ko’rish, raqobatchilikni vujudga keltirish uchun sharoit yaratish zarur ” . (I. A.
Karimov "O ’zbekiston buyuk kelajak sari" T. " O’zbekiston" 1998. 191- b.)
Erkin narxlar tizimining mavjud bo ’lishi, bozor iqtisodiyoti mavjud bo’lishi va yashovchanligining muhim shartlaridan biridir. Har qanday tovar ishlab chiqaruvchi, bozor sharoitlarini to ’liq o’rgangan holda, ishlab chiqarish xarajatlarini qoplaydigan va ta ’minlaydigan baholarda o’z tovarlarini sotishni ta ’minlashlari lozim. Buning uchun korxonalar bozorni o’rganishga qaratilgan faoliyat, ya ’ni, marketingdan keng foydalanishni yo’lga qo’yishlari va shu asosda sifatli va raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni yo ’lga qo’yishlari lozim bo ’ladi. Respublikamiz prezidenti I.A.Karimov bu haqda: “Biz butun bozor qonunlariga asoslanuvchi yangi iqtisodiyot yaratayapmiz. Bunda mahsulot talab va taklifni hisobga olgan holda, raqobatbardosh bo ’lishi va u umum qabul qilingan standartlarga javob berishini nazarda tutgan holda ishlab chiqarilishi lozim ” - deb, ta ’kidlab o’tadilar. . (I. A. Karimov "O ’zbekiston buyuk kelajak sari" T. " O’zbekiston" 1998. 191- b.)
Foyda,
bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar faoliyatini rag
’batlantirishning eng asosiy omili sifatida maydonga chiqadi. Foyda iqtisodiy kategoriyasini tahlil etar ekanmiz, talabaga eng avvalo foydaning iqtisodiy mohiyati haqida tushuncha berish lozim. Foyda - bu, eng avvalo, iqtisodiy kategoriya bo ’lib, u o’zining ijtimoiy va iqtisodiy mazmuniga ega. Foyda miqdo- rining o ’sib borishi bilan aholining, jamiyatning ijtimoiy - iqtisodiy sharoiti yaxshilanib, iqtisodiy jihatdan korxona baquvvatlashib, uning bozordagi o ’rni mustahkamlanib boradi. Umuman, foyda jamiyat taraqqiyotining iqtisodiy jihatdan rag ’batlantiruvchi omilidir. Ma’lum o’lchamlardagi foydaga ega bo’lish uchun, bir qator omillarning mavjud bo ’lishi talab etiladi. Jumladan, me’yoriy foydaga ega bo ’lish uchun, birinchidan, ishlab chiqarishni to’g’ri tashkil qilish, mehnat resurslaridan unumli foydalanish; ikkinchidan, yangi jahon talablariga javob beradigan ishlab chiqarish texnologiyalarini joriy qilish; uchinchidan, xom-ashyo, mehnat va kapital resurslaridan tejab - tergab foydalanishni tashkil etish; to ’rtinchidan, mahsulot sifatini ko’tarish, uning tannarxini pasaytirish va ishlab chiqarish vositalaridan foydalanish samaradorligini oshirish talab etiladi.
- bu, firmalarda bir yil ichida ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot qiymatidan, uni ishlab chiqarish uchun sarf etilgan ishlab chiqarish (asosiy va 29
aylanma fondlar, ishchi kuchi haqlari) xarajatlarini chegirib tashlagandan so ’ng
qolgan daromad qismidir. Faoliyat yurituvchi korxona doirasida foyda taqsimlash va rag ’-batlantirish funksiyalarini bajaradi. Foyda iqtisodiy kategoriyasi umumiy daromad, o ’rtacha daromad, chegaraviy daromad iqtisodiy kategoriyalari bilan uzviy bog ’liq.
Ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotish va xizmatlar ko ’rsatishdan tushgan umumiy pul tushumlari korxonaning umumiy daromadini tashkil etadi. U quyidagi formula asosida hisoblanadi:
Ud= N x JM bunda:
Ud - umumiy daromad;
N - mahsulot yoki xizmat biligi narxi; Jm.- jami sotilgan mahsulot yoki ko ’rsatilgan xizmat miqdori.
miqdoriga aytiladi. U quyidagi formula asosida hisoblanadi:
Um
O ’rd = -----x 100 %
Jm
bunda:
O ’rd - o’rtacha daromad;
Um - umumiy daromad;
Jm - jami mahsulot miqdori .
Chegaraviy daromad - bu, mahsulot ishlab chiqarishning bir birlikka o ’sishi natijasida, olinishi mumkin bo’lgan qo’shimcha daromadni ifoda etadi. Chegaraviy daromadni aniqlash orqali korxonaning kelgusidagi istiqbolini aniqlash imkoniyati tug ’iladi.
’rinishida ham bo’ladi.
deb, ishlab chiqarilgan mahsulotlar va ko ’rsatilgan xizmatlar natijasida yaratilgan umumiy qiymatdan hamma xarajatlarni chegirib tashlagandan so ’ng, qoladigan daromad qismiga aytiladi. Buxgalteriya foydasi esa umumiy, ya ’ni yalpi daromaddan moddiy va mehnat resurslari xarajatlari chegirmasiga teng bo ’ladi. Buxgalteriya foydasi, korxonaning ishlab chiqarish xarajatlarini qanchalik darajada qoplashga qodirligini ko ’rsatib beradi. Yuqori foydani ta’min etuvchi ishlab chiqarishlarni tashkil etish, ko ’p jihatdan moliyaviy mablag’lar bilan ishlab chiqarishning ta’min etilishiga bog ’liq. Buning uchun mavjud ichki va tashqi mablag’lar manbalaridan samarali foydalanishni yo ’lga qo’yish lozim bo’ladi. Bu borada prezidentimiz I.A.Karimov quyidagicha fikr bildiradi:
30
eksportga mo ’ljallangan mahsulot-larni ishlab chiqarish sohasidagi investisiya faoliyatini rag ’bat-lantirish chet eldan olinayotgan kreditlarni, birinchi navbatda aholini oziq-ovqat mahsulotlarning eng muhim turlari, dori –dar-mon bilan ta’minlashga sarflash, chet el investisiyalarini xalq xo ’jaligining asosiy tarmoqlariga konchilik, yoqilg’i energetika sanoatiga, qishloq xo ’jalik xom-ashyosini sanoat usulida qayta ishlashga, shuningdek, iqtisodiyotni davlatga qarashli bo ’lmagan sektorini rivojlantirishga yo ’naltirish zarur.” (I. A. Karimov "O ’zbekiston buyuk kelajak sari" T. " O ’zbekiston" 1998. 195- b.) Korxonaning daromadli ishlayotganligini uning samaradorlik darajasi bilan belgilash kerak.
ikki usul orqali aniqlanadi. Birinchi usulda, samaradorlik, olingan sof foydaning ishlab chiqarish xarajatlariga bo ’lgan nisbatini foizda ifodalash orqali aniqlanadi. Uni quyidagi formula orqali hisoblash mumkin:
F
S = ------ x 100% Ix Bu erda:
S - samaradorlik darajasi
F - olingan yalpi foyda
Ix - ishlab chiqarish xarajatlari.
Masalan, firmaning ishlab chiqarish xarajatlari 1,2 mln. so ’mni, umumiy daromadi esa 1,5 mln. so ’mni tashkil etsin. Bu holatda olingan sof daromad 300,0 ming so
’mni tashkil etadi. Samaradorlik darajasi bizning ushbu shartli misolimizda 25% ga teng bo ’ladi:
300,0 ming so ’m
1 x 100 Is =--------- x 100 =---- = 25 % 1.2 mln. so ’m 4
Ushbu usulda aniqlangan samaradorlik tovar yoki xizmat yaratishga sarflangan 1 so ’m qancha qaytimga ega bo’layotganligini ko’rsatib beradi.
Korxona samaradorligini aniqlashning ikkinchi usulida, samaradorlik, olingan foydani foydalanilayotgan asosiy ishlab chiqarish fondlariga nisbati sifatida aniqlanadi. Bu ko ’rsatkich odatda, fond qaytimi ko’rsatkichi ham deb, yuritiladi. Ushbu holatda hisoblashlar quyidagi formula asosida amalga oshiriladi:
F
S = -------- x 100
A sf
Bu erda:
S - samaradorlik darajasi;
F - olingan yalpi foyda;
A sf - asosiy fondlar qiymati; 31
Masalan, korxonaning asosiy ishlab chiqarish fondlari qiymati 600,0 ming so ’mni, aylanma va ish haqi fondlari qiymati 600,0 ming so’mni tashkil etsin. Agar, olingan umumiy daromad (yalpi mahsulot) qiymati 1,500 ming so ’mni
tashkil etgan bo ’lsa, samaradorlik (fond qaytimi) quyidagiga teng bo’ladi: 1.500 ming so ’m - 1200 ming so’m 300 ming so’m S = ------------------------------------------------- = -------------------------- x100 =50% 1200 ming so ’m - 600ming so’m 600 ming so’m
Korxonalarning bozorda foyda olib, erkin faoliyat yuritishlari, ko ’p jihatdan davlat tomonidan mulk huquqining kafolatlanishi, raqobat-chilik muhitining har tomonlama qo ’llab quvvatlanishiga bog’liqdir. Chunki faqat raqobat kurashigina ishlab chiqarish samaradorligini ta ’min etadi, samarali bozor mavjud bo’lishi uchun sharoit yaratadi. Bozorda monopoliyalarning mavjud bo ’lishi va korxonalarning bozorni egallash uchun g ’ayri iqtisodiy usullarni qo’llab kurash olib borishlari, xususiy mulk manfaatlariga putur etishiga va raqobatchilik muhitining so ’ni-shiga olib keladi. Bozorda monopoliyalarning mavjud bo’lishi, iqtisodiy muvozanatning izdan chiqishiga olib keladi va pirovardida jamiyat iqtisodiy farovonligiga jiddiy putur etkazadi. Hozirgi kunda respublikamizda monopolistik faoliyatni cheklashga doir davlat tomonidan izchil chora tadbirlar amalga oshirilmoqda. Bir so ’z bilan aytganda, raqobat bozorni harkatlantiruvchi kuchdir. Prezidentimiz monopolistik faoliyatni cheklash, raqobatchilik muhitini qaror toptirish borasida quyidagi fikrlarni ilgari suradi: “Monopoliyachilikka qarshi tadbirlarni amalga oshirish, ishlab chiqaruvchining is ’temolchi ustidan taziyqni tugatish iqtisodiyotining muvofaqiyatli rivojlanishiga, raqobatli muhit shakllanishiga bozorning tovarlar va xizmatlar bilan boyishiga olib kelishi kerak. Ayrim korxonalar va tijorat tuzilmalarnining monopol mavqeni tugatish, ularni bozorga taziyq ko ’rsatish sohasini taqsimlab olish bo’yicha kelishuvlariga yo ’l quymaslik sog’lom raqobat muhitini shakllantirishga ijobiy ta ’sir ko’rsatadi, narx - navolarining sun’iy ravishda ko’tarilishiga, monopoliya yo ’li bilan ustama foyda olishga qarshi omil bo’lib xizmat qiladi ”
(I. A. Karimov "O ’zbekiston buyuk kelajak sari" T. " O’zbekiston" 1998. 110- b.) Iqtisodiyotda kichik va o ’rta biznesni har tomonlama qo’llab - quvvatlash, barcha chora - tadbirlar bilan monopoliyalarga qarshi kurashish ishlab chiqarish omillaridan samarali foydalanilishini ta ’min etadi va iqtisodiy farovonlik uchun zamin yaratadi.
a. Ishlab chiqarish omilining chegaraviy mahsuloti. b. O ’rtacha umumiy xarajatlar. v. CHegaraviy xarajatlar. g. Uzoq muddatli davr. d. Ishlab chiqarish ko ’lamining salbiy samarasi. e. O ’rtacha o’zgaruvchan xarajatlar. j. Ishlab chiqarish funksiyasi. 32
z. Ishlab chiqarish ko ’lamining ijobiy samarasi. i. Mehnat unumdorligi. k. Noaniq (ko ’rinmas) xarajatlar. l. Izokvanta. m. Izokosta. 1.
Mahsulot birligi ishlab chiqarishning o ’sishi bilan bog’liq, qo’shimcha xarajatlar. 2.
Mahsulot birligiga to ’g’ri keluvchi umumiy xarajatlar. 3. Barcha ishlab chiqarish omillaridan foydalanish hajmi o ’z-garuvchi, davr. 4.
Korxona ishlab chiqarish hajmi o ’sishining xarajatlar sarfi o’sishidan ortda qoluvchi, holati. 5.
Foydalanilayotgan ishlab chiqarish omillari va mumkin bo ’lgan eng yuqori darajadagi mahsulot hajmi miqdori o ’rtasidagi bog’liqlik. 6. Foydalanilayotgan mehnat birligiga to ’g’ri keluvchi mahsulot hajmi. 7.
O ’zgaruvchan omilning qo’shimcha birligini qo’llash hisobiga, umumiy mahsulot hajmining o ’sishi.
8. Mahsulot birligiga to ’g’ri keluvchi o’rtacha xarajatlar. 9.
Korxona ishlab chiqarish hajmi, foydalanilayotgan resurslarga nisbatan tez o ’suvchi holat. 10. Ma’lum mahsulot hajmini ishlab chiqarishda foydalanilishi mumkin bo’lgan o ’zgaruvchan resurslarning barcha nisbatlarini ko’rsatuvchi, egri chiziq. 11. Foydalanilishi bir xil xarajatlarni talab etuvchi resurslarning barcha nisbatlarini ko ’rsatuvchi, to’g’ri chiziq. 12. Korxona egalariga tegishli bo’lgan, resurslardan foydalanishning muqobil xarajatlari.
Testlar: Download 1.33 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|