Ochil roziqov, mels mahmudov bahtiyor adizov, alijon hamroyev on a til I didaktikasi

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
OCHIL ROZIQOV, MELS MAHMUDOV BAHTIYOR ADIZOV, ALIJON HAMROYEV
ON A TIL I DIDAKTIKASI
Oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan (Boshlang‘ich ta’lim va sport tarbiyaviy ish (5141600), filologiya (5220100), pedagogika institutlarining ona tili va adabiyoti (5141300) — bakalavriat tal'im yo'nalishi talabalari uchun darslik sifatida tavsiya etilgan
Tosbkent «Yangi asr avlodi» 2005

Ona til' did uning yutuq va kitob onlar a tayvorlashda ni\ \ * ' ' i

	idan ilk tayyo
HI	hi iklarini ко i
Vm	^,"^1 чUamiz

Mb— J _n


It



gan darsl'kni о itishni iz urn ta nasi

to‘g‘risida to‘la tasavvur hosil qilib bo‘lmaydi. Shunday ekan, til yoshlarni ijtimoiy hayotning faol ishtirokchisi, jamiyatning ongli fuqarosi qilib tarbiyalash vositasidir.
Maktabda ona tilini o‘quv predmeti sifatida o‘rgatish — uning tarbiyaviy rolini oshirish, uni tarbiya quroliga aylantirish demakdir. Tilning ijtimoiy vazifalari va tarbiyaviy ahamiyatini faqat o‘qituvchigina emas, balki o‘quvchi ham sezsin, his qilsin. Kishining o‘zi uchun gapirib, o‘zi uchun yozmasligini, aksincha, kishilar uchun gapirib, kishilar uchun yozishni o‘quvchilar ijtimoiy zaruriyat deb anglamoqlari shart.
Maktabda til o‘qitilar ekan, til va jamiyatning o‘zaro bog‘liqligi to‘g‘risidagi quyidagi xulosalarga tayaniladi.

1. 
   Til — kishilaming eng muhim aloqalashuv vositasi. Tilning aloqalashuv va fikr almashuv vazifasi uni puxta o‘zlashtirish zaminida yanada o‘tkirlashadi.
   
2. 
   Kishilik jamiyati va til o‘zaro dialektik bog‘liqdir. Tilni mukammal egallash orqali o‘quvchilar jamiyatdagi o‘zgarishlami qiynalmasdan tushunib oladilar.
   
3. 
   Til — jamiyatni boshqarish va rivojlantirish quroli. Tilni atroflicha bilish tufayh o‘quvchilar jamiyat a’zolarining islilab chiqarish qurollarini boshqarishga oid tajribalarini, moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish usullarini atroflicha bilib oladilar.
   
4. 
   Til insonning faoliyati bilan uzviy bog‘langan. Tilni o‘rganish vositasida o‘quvchilar moddiy va ma’naviy hayotning faol ishtirokchilari bo‘lib yetishadilar.
   
5. 
   Til —jamiyat a’zolarini tarbiyalash vositasi. Uning qonuniyatlari va grammatik qurilishini anglash bolalarda nutq qobiliyati va nutq madaniyatini shakllantirishda, estetik did va fahm-farosatni takomillashtirishga xizmat qiladi.
   

Til va tafakkur. Til va tafakkurning o‘zaro munosabati masalasi fanda uzoq tarixga ega. Bu muammo yuzasidan o‘tkazilgan munozaralarda doimo quyidagi savollar o‘rtaga tashlangan:
vositasida tabiat va jamiyatdagi narsa-hodisalarning oxshash va farqli tomonlarini ajratadi, ulami taqqoslaydi, tahlil va sintez qiladi. Bular til vositasida moddiylashadi, kishilar uchun tushunarli boladi.
Fikrlash jarayonida abstraksiyalash va umumla- shtirishning roli katta. Abstraksiyalash va umumlashtirish bilan uzviy bog‘liq bolgan nutq insonning haqiqatni eng yuksak darajada in’ikos etishini ta’minlaydi. Abstraksiya­lash va umumlashtirish bilan uzviy bogliq bo'lgan ikkinchi signallar tizimi moddiy borliqni in’ikos etishning eng yuksak darajasi bolishi bilan birga, insonning nerv faoliyatini, uning butun xatti-harakatini boshqarishning ham eng yuksak regulyatoridir.
Til va tafakkurning o‘zaro bog ‘liqligi to‘g‘risidagi ta’limotga tayanib, quyidagicha pedagogik xulosalar chiqariladi.

1. 
   Til va tafakkur ozaro dialektik bog‘liq. Qurilayotgan binoning devorlari g‘ishtlar yordamida bunyod etilganidek, fikrlashning har bir bosqichi so‘z — gaplar vositasida mustahkamlanadi. Demak, о‘quvchilaming so‘z boyligini o'stirish maktab ta’limining asosiy vazifasidir.
   
2. 
   Tilga oid bilimlami о‘zlashtirish natijasida o‘quvchilar so‘z, so‘z birikmasi va gapni to‘g‘ri ishlatish sirlarini bilib oladi. Buo'quvchi nutqining, shuningdek, ular tafakkurining ham barkamolligini ko‘rsatadi.
   
3. 
   U yoki bu mavzu doirasida hosil qilingan bilimlaming yaroqliligi o‘quvchining shu bilimlarini o‘z so‘zlari bilan aytib bera olish darajasiga ko‘ra belgilanadi. Shu tufayli mashg‘ulotlarda о‘quvchilarga ko‘proq yozdiriladi, o'qitiladi, gapirtiriladi.
   

Til va nutq. XX asrning I choragida tilshunoslik fani erishgan ulkan muvaffaqiyatlardan biri — til hodisalarini o'rganishga sistem-struktur yondashish metodologiyasining kirib kelishi bo‘ldi. Til hodisalariga sistem-struktur yondashish metodologiyasi shveytsar tilshunosi Ferdinand ma’nosi ustida kishini o‘ylashga majbur qiladi,» — deb yozgan edi mashhur rus olimi L.S.Vigotskiy. «Aniq narsa, voqea-hodisa inson ongidan о ‘tib, tilda о ‘z ifodasini topgach, uning ana shu ifodasi tilning ham obyektiga aylanadi. Masalan, «0‘simliklar qovjiradi» gapida qovjirab qolgan narsa — o‘simlik biolog uchun o‘rganish obyektidir. Biolog obyekt sifatida о ‘rganadigan o‘simlik (narsa)ni, uning tildagi ifodasini — «o'simlikni» tilshunos subyekt deb talqin qiladi. Inson ongi lingvistik kategoriyalar— so‘z, gap vositasida obyektiv borliqni bilishning faol omiliga aylanadi.
Sozni nutqda qollash ikki xil omil bilan xarakterlanadi; nutq maqsadiga muvofiq so‘z tanlash, tanlangan sozlarni grammatik jihatdan uyg‘unlashtirib gap tuzish. Shunday qilib, nutq maqsadiga muvofiq so‘z tanlash, so‘z va gaplami to‘g‘ri aytish ham da to‘g‘ri eshitish psixolingvistik qobiliyat komponentlari hisoblanadi.
Adabiyotlarda til о ‘qitishda ikki narsa: nazariy bilimlar, nazariy bilimlarga oid hosil qilinadigan malakalar hisobga olinadi. Ammo bolada kishilar bilan aloqa qilish vositasida yoshligidan shakllana boshlagan, maktabda taraqqiy ettirilishi lozim bolgan uchinchi narsa — nutq qobiliyati e’tibordan chetda qoladi. Shunday o‘qitish tizimini yaratish kerakki, tildan beriladigan nazariy bilim, hosil qilinadigan malakalar, bir tomondan, bolalarda mavjud boigan nutq qobiliyatlariga mos bolsin, ikkinchi tomondan o'quvchi- larda mavjud bodgan qobiliyatlar taraqqiyotiga samarali ta’sir etsin.
4-fasl. Ona tili didaktikasi va uning asosiy kategoriyalari
Ona tili didaktikasi umumiy didaktika bo‘yicha o‘rganilgan bilimlarni, masalan, ta’lim prinsiplari, ma’lumot va ta’lim mazmuni bo‘yidia hosil qilingan tasavvurlarni inkor etmaydi. Aksincha, ona tili didaktikasi bo‘yidia о‘rganiladigan bilimlar umumiy didaktikada hosil qilingan tushunchalami toidirishga, ularni yanada oydinlashtirishga xizmat qiladi. 0 ‘z navbatida umumiy didaktika sohasida to‘plangan bilimlar xususiy didaktika muammolarini atroflicha chuqur о‘zlashtirish imkoniyatlarini yaratadi.
Umumiylik va xususiylikning ozaro munosabati shaklida amal qiladigan umumiy didaktika va ona tili didaktikasi bir- biri bilan uzviy bogiiq fanlardir.
Ona tili didaktikasining umumiy didaktika bilan aloqadorligini yanada oydinlashtirish maqsadida ta’lim prinsiplari bilan xususiy didaktik umda (prinsip)larni chog‘ishtiraylik. Maktabda ona tili о‘qitish jarayonida ilmiylik, tushunarlilik, onglilik, ko‘rsatmalilik kabi umda (prinsip)larga rioya qilib, tilni о‘zlashtirish tashkil qilinadi, boshqariladi, nazorat qilinadi. Shu bilan birga, maktabda ona tili ta’limining o‘ziga xos prinsiplari ham mavjud. Til hodisalarini ajratishga o‘rgatish, nutq organlarini yetarli mashq qildirish, nutqdan tilga qarab borish, yozma nutqni og‘zaki nutqqa chog'ishtirib о ‘rgatish xususiy didaktik umda (prinsip)lar hisoblanadi. Demak, har bir o‘quv predmetini o‘rgatishda ta limning umumiy umda (prinsip)lari bilan bir qatorda, aynan olingan o‘quv predmetining o‘z mohiyatidan kelib chiqadigan umda (prinsip)larga ham rioya qilib, о ‘quv- tarbiya ishlari o‘tkaziladi.
Umumiy didaktika o‘z tadqiqot predmetini o‘rganish, asoslash va bayon etishda xususiy didaktika yutuqlaridan foydalanadi. Ona tili didaktikasi, o‘z navbatida, umumiy didaktika yutuqlariga ham tayanib, o‘z tadqiqot predmetini aniqlaydi, kategoriyalar tizimini belgilaydi. Ana shunga ko‘ra, ona tili didaktikasi ham umumiy didaktik kategoriya­lar, ham o‘ziga xos xususiy didaktik kategoriyalardan foydalanadi.
Ona tili didaktikasi sohasida qoilanadigan kategoriyalar va ularni chegaralashda qo‘llanadigan atamalar qator vazifalarni bajaradi: fanning tadqiqot sohasi, predmeti, maqsadi, vazifalari, vositalarini o‘rganish va asoslash; fan