Ochil sirojov, oybеk sirojov

Internet manbalari: 
 
www.anu.edu.au
 
Gov.uz/uz/pages/ territory
http. || www. Attbank.kz|print.php. 
http. kun.uz 2015 йил12 январь. 
http//gufo.me.content_pol/sotrudnichestvo-1523. 
http//www.prognosis/ru/news. 13.11.2006. 
http: www. Analitika/org/ artirle/php 
http: www. Gazeta.uz 
www.faz.com 
www.the-times.co.uk 
http://press-service.uz
  
www.ziyonet.uz
. 

---

83 
5-MAVZU:
DAVLATNING IQTISODIY XAVFSIZLIGI VA 
UNING MOHIYATI 
Dars maqsadi:
Talabalarga 
davlatning 
iqtisodiy 
xavfsizligini 
mohiyatini ochib berish; ularga davlat iqtisodiy 
xavfsizligini 
ta’minlashning 
nazaiy 
asoslarini
tushuntirish; ularning davlat iqtisodiy xavfsizlik tizimi 
haqida tasavvur hosil qilishlarida ko‘maklashish; iqtisodiy 
xavfsizlikni xavsizlikning boshqa sohalar bilan bog‘liqligi 
va uni ta’minlashning zaruriyatini tahlil qilish;
Tushunchalar va tayanch iboralar: 
Davlat, iqtisodiy xavfsizlik, hamkorlik muhiti, 
ustivor yo‘nalishlar, iqtisodiy xavfsizlik muammolari, 
hamkorlik, iqtisodiy tizim, ishsizlik, inflyatsiya, iqtisodiy 
xavfsizlikningtarkibiy elementlari, moliyaviy xavfsizlik, 
iqtisodiy barqarorlik.
Avvalo iqtisodiy xavfsizlik haqida to‘xtalsak. Milliy 
xavfsizlikning muhim tarkibiy qismi, uni ta’minlashning 
eng muhim sharti yoki omili, ko‘rsatkichi iqtisodiy 
xavfsiyalikdir. “Iqtisodiy xavfsizlik” tushunchasi eng 
umumiy tarzda mamlakatning moddiy va nomoddiy, 
qayta 
tiklanadigan 
va 
tiklanmaydigan 
iktisodiy 
salohiyatini 
ifodalaydi. 
“Iktisodiy 
xavfsizlik” 
tushunchasining mazmuni ilmiy adabiyotlarda turlicha 
talqin qilinadi. Bir guruh olimlar mazkur iqtisodiy 
tushuncha mazmunini mamlakatning yetarli mudofaa 
salohiyati, davlat siyosatining ijtimoiy yo‘naltirilganligi, 
milliy manfaatlarni himoya qilishni kafolatlashga qodir 
bo‘lgan iqtisodiyot va hokimiyat institutlarining holati 
sifatida ta’riflaydilar . Shuningdek, uni hokimiyat 

---

84 
institutlarining iqtisodiyotni rivojlantirishga qaratilgan 
milliy manfaatlarni himoya qilish va ro‘yobga chikarish 
hamda 
jamiyatning 
ijtimoiy-siyosiy 
barqarorligini 
qo‘llab-quvvatlash mexanizmlarini yaratishga qodirligi va 
tayyorligi deb ham talqin qilinadi. Ikkinchi guruh olimlar 
mazkur tushunchani xalqning mustaqil ravishda tashqi 
kuchlarning aralashuvisiz va tazyiqisiz o‘z iqtisodiy 
taraqqiyot yo‘li va shakllarini belgilab olishiga imkon 
beruvchi holat sifatida tavsiflaydilar . Uchinchi guruh 
olimlar 
“iqtisodiy 
xavfsizlik” 
tushunchasini 
iqtisodiyotning ijtimoiy ehtiyojlarni samarali qondirishga 
qodirligi deb ta’riflaydilar 13. To‘rtinchi guruh olimlar 
esa mazkur tushunchani iqgisodiyotning progressiv 
rivojlanishi va normal darajada amal qilishining muhim 
sharti, iqtisodiyot sohasida shaxs, jamiyat va davlatning 
hayotiy 
muhim 
manfaatlarining 
ichki 
va 
tashqi 
tahdidlardan himoyalanishi deb tavsiflaydilar. Ularning 
fikricha, iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash hayotiy muhim 
manfaatlar, shaxs, jamiyat va davlat mavjudligi hamda 
ularning progressiv rivojlanish imkoniyatlarini ishonchli 
tarzda 
ta’minlaydigan 
ehtiyojlarning 
qondirilishi 
demakdir Mamlakat mustaqilligining kafolati, jamiyat 
barqarorligi va samarali faoliyat yuritishining sharti 
iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashdir. 
Davlat, jamiyat va shaxs faoliyatining muvaffaqiyati 
jamiyat ko‘zgusi bo‘lgan kuchli rivojlangan iqtisodiyot 
vositalarida 
namoyon 
bo‘ladi. 
Milliy 
xavfsizlik 
konseptsiyasi iqtisodiyotning real sektori hayotiyligini, 
uning boshqa tashqi va ichki beqarorlashtiruvchi 
omillarga nisbatan barqarorligini baholamasdan turib, 
quruq so‘z bo‘lib qoladi. Davlat iqtisodiy xavfsizligi 
tizimi mamlakatning ishonchli mudofaasini ta’minlash, 
jamiyatda ijtimoiy tinchlikni saqlash, ekologik ofatlardan 
himoya qilish kabi tarkibiy qismlarni o‘z ichiga oladi. Bu 

---

85 
yerda hamma narsa o‘zaro bog‘liq bo‘lib, bir yo‘nalish 
ikkinchisini to‘ldiradi: zaif va samarasiz iqtisodiyotda 
harbiy xavfsizlik bo‘lishi mumkin emas, xuddi ijtimoiy 
mojarolar tufayli parchalanib ketgan jamiyatda ham 
harbiy xavfsizlik ham, samarali iqtisodiyot ham bo‘lishi 
mumkin emas.
Iqtisodiy xavfsizlik an’anaviy ravishda iqtisodiy 
tizimning eng muhim sifat ko‘rsatkichi sifatida qaraladi, 
bu uning aholi uchun normal turmush sharoitlarini 
ta’minlash, milliy iqtisodiyotni rivojlantirish uchun 
resurslarni barqaror ta’minlash, shuningdek, milliy-
iqtisodiy rivojlanishni izchil amalga oshirish qobiliyatini 
belgilaydi. Iqtisodiy xavfsizlikning mohiyatini milliy 
manfaatlar kafolatlangan himoyasi, butun mamlakatning 
ijtimoiy yo‘naltirilgan rivojlanishi va hatto eng noqulay 
sharoitlarda ham etarli mudofaa salohiyati ta’minlangan 
iqtisodiyot va davlat institutlarining holati sifatida 
aniqlash mumkin. Iqtisodiy xavfsizlik nafaqat milliy 
manfaatlarni himoya qilish, balki davlat institutlarining 
ichki iqtisodiyotni rivojlantirish, jamiyatning ijtimoiy-
siyosiy barqarorligini saqlashda milliy manfaatlarni 
amalga oshirish va himoya qilish mexanizmlarini 
yaratishga tayyorligi va qobiliyatidir [4]. 
Bunday holda, Markaziy Osiyo davlatlari misolida, 
yengil sanoat kabi sanoatning rivojlanishiga misol 
keltirish mumkin. Rivojlanishning yana bir sohasi, bu o‘z 
samarasini ko‘rsatgan ijtimoiy loyihalar, masalan, 
tibbiyot, ta’lim hisoblanadi. Ayniqsa, mamlakatimiz 
uchun mazkur loyihalarga ajratilayotgan mablag‘larning 
maqsadli sarflanishini nazorat qilish muhim ahamiyatga 
ega. 
Iqtisodiy xavfsizlik: 
Birinchidan, iqtisodiyotning o‘zi samaradorligi 
bilan ta’minlanishi kerak, ya’ni davlat tomonidan amalga 

---

86 
oshirilayotgan himoya choralari bilan bir qatorda, u o‘zini 
yuqori mehnat unumdorligi, mahsulot sifati va boshqalar 
asosida himoya qilishi kerak. 
Ikkinchidan, mamlakatning iqtisodiy xavfsizligini 
ta’minlash birorta davlat idorasi yoki xizmatining 
vakolatiga kirmaydi. U davlat organlarining butun tizimi, 
iqtisodiyotning barcha bo‘g‘inlari va tuzilmalari 
tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi kerak. 
Xorijiy adabiyotlarda davlat va xalqaro miqyosdagi 
iqtisodiy xavfsizlik masalalariga ko‘plab tadqiqotlar 
bag‘ishlangan. Globallashuv sharoitida endi alohida 
mamlakatlar iqtisodiyotining global iqtisodiyotga ta’siri 
emas, balki, aksincha, dunyo mamlakatlari iqtisodiyoti 
muhimroqdir. Xalqaro iqtisodiy xavfsizlikni har qanday 
davlatning 
iqtisodiy 
manfaatlariga 
qasddan 
zarar 
yetkazilishini istisno etuvchi mamlakatlarning iqtisodiy 
o‘zaro ta’siri sifatida aniqlash mumkin. 
Ilmiy adabiyotlarda keltirilgan iqtisodiy xavfsizlikni 
aniqlashga yondashuvlarni batafsil ko‘rib chiqishga 
o‘tamiz. Ba’zi hujjatlar milliy xavfsizlik orqali iqtisodiy 
xavfsizlikni ko‘rib chiqadi. Iqtisodiy xavfsizlik umumiy 
milliy xavfsizlikning moddiy asosi va uning alohida 
tarkibiy qismlari hisoblanadi [13]. Bunday yondashuv, 
ayniqsa, xorijiy mualliflar orasida keng tarqalgan. 
Masalan, R. Stubbs iqtisodiy xavfsizlik Sharqiy Osiyoda 
milliy xavfsizlikning asosiy ta’minoti, mahalliy 
rejimlarning qonuniyligi va xavfsizligini ta’minlash, deb 
ta’kidlaydi . 
Iqtisodiy xavfsizlik - bu jahon iqtisodiy tizimida 
yoki davlatning o‘zida yoki iqtisodiyotning holatida turli 
xil tabiatdagi fors-major holatlari yuzaga kelishidan qat’i 
nazar, mamlakatning moddiy ne’matlarga bo‘lgan asosiy 
ehtiyojlarini qondirishni ta’minlaydigan iqtisodiyotning 
holati. o‘zining daxlsizligi, ijtimoiy takror ishlab chiqarish 

---

87 
jarayonining adekvat ishlashini buzadigan, aholining 
hozirgi turmush darajasini pasaytiradigan, jamiyatda 
keskinlikning kuchayishiga olib keladigan, shuningdek, 
jamiyatning mavjudligiga tahdid soladigan tashqi va ichki 
omillarga immuniteti hisoblanadi.
Oldingi 
mavzularimizda 
qayd 
etganimizdek 
iqtisodiy xavfsizlikni tahdid yoki xavf tushunchasiga 
asoslanib aniqlash ham keng tarqalgan. Iqtisodiy 
xavfsizlik - bu shaxs, jamiyat va davlatning iqtisodiy 
sohadagi asosiy manfaatlarini ichki va tashqi tahdidlardan 
himoya qilishdir. Yuqorida ta’kidlanganidek, iqtisodiy 
xavfsizlik hozirgi kunda nafaqat alohida davlatning ichki 
muammosi bo‘lib, u ko‘plab xorijiy tadqiqotlarda global 
yondashuv sifatida aks-sado bermoqda. Globallashuv 
tufayli iqtisodiy xavfsizlikka tahdidlar soni ortib 
borayotganligi sababli, iqtisodiy xavfsizlik tushunchasini 
belgilashda 
xavf-xatarlardan, 
xususan, 
kutilmagan 
zarbalar va iqtisodiy tebranishlar xavfidan qochish kerak. 
D. Bolduin ushbu yondashuvga amal qiladi, unga ko‘ra 
iqtisodiy xavfsizlik iqtisodiy qiymatga zarar etkazishning 
ahamiyatsiz ehtimolini nazarda tutadi. Bu shuningdek, 
quyidagi iqtisodiy ko‘rsatkichlar: pul daromadlari, 
iste’mol hajmlari va qo‘shilgan qiymatni adolatli 
taqsimlashda tanqidiy o‘zgarishlarning past ehtimolini 
ta’minlash orqali iqtisodiy xavfsizlikni aniqlashni o‘z 
ichiga oladi . 
Bir qator mualliflar iqtisodiy xavfsizlikni davlat 
maqsadlariga erishishni, masalan, iqtisodiy o‘sishni 
ta’minlaydigan omillar va shartlar yig‘indisi deb 
hisoblaydilar. Jumladan, L.I. Abalkinning ta’kidlashicha, 
iqtisodiy 
xavfsizlik 
- 
bu 
davlat 
iqtisodiyotining 
mustaqilligiga, uning barqarorligi va barqarorligiga, 
doimo moslashish va o‘z-o‘zini rivojlantirish qobiliyatiga 
yordam beradigan omillar va shartlar majmuasidir .

---

88 
Navbatdagi masala iqtisodiy xavfsizlikning tuzilishi 
haqida to‘xtalsak.
Ko‘plab sharq davlatlarida ham iqtisodiy xavfsizlik 
o‘tgan asrning oxiridan boshlab faol o‘rganilmoqda. 
Ko‘pgina iqtisodchilar bu atamaning o‘ziga xos 
variantlarini taklif qilishgan, masalan, xitoylik professor, 
Szyan Shotsze iqtisodiy xavfsizlik - bu milliy 
iqtisodiyotning holati bo‘lib, uning ichki va tashqi omillar 
ta’siriga putur yetkazuvchi ta’siriga chidamliligi bilan 
tavsiflanadi, deb yozgan edi .
Yoki yaponiyalik iqtisodchi Nobuxiro Kiyotaki 
iqtisodiy xavfsizlikni tashqi omillardan qat’iy nazar milliy 
iqtisodiyotning millat farovonligini va ichki bozor 
barqarorligini ta’minlash qobiliyati deb ta’riflagan . 
Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan variantlardan biri 
iqtisodiy xavfsizlik - bu davlatning mavjud maqomini, 
uning siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini tashqi 
bosimdan mustaqil ravishda ta’minlash uchun hajmi va 
tarkibiy 
parametrlari 
bo‘yicha 
yetarli 
bo‘lgan, 
shuningdek, barqarorlikni ta’minlash uchun yetarli 
bo‘lgan mamlakat iqtisodiyotining shunday holati. 
sivilizatsiyalashgan mamlakatlar standartlariga mos 
keladigan, aholining mutlaq ko‘pchiligining farovonligini 
ta’minlaydigan qonuniy daromad darajasi sifatidagi talqin 
hisoblanadi. 
Davlatning iqtisodiy xavfsizligini uch tomondan 
talqin qilish mumkin. Iqtisodiy xavfsizlikning birinchi 
talqini 
texnologik, 
iqtisodiy 
va 
ishlab 
chiqarish 
omillarining kombinatsiyasi takror ishlab chiqarish siklini 
amalga oshirish imkonini beradigan iqtisodiyotning holati 
sifatida taqdim etiladi. 
Ikkinchi talqinda iqtisodiy xavfsizlikni davlat 
iqtisodiyotining rivojlanishi jarayonida uning faoliyatini 

---

89 
ta’minlaydigan muayyan shart-sharoitlarni yaratish 
jarayoni sifatida ko‘rib chiqiladi. 
Oxirgi talqin iqtisodiy xavfsizlikni o‘zaro ta’sir 
qiluvchi elementlar majmui sifatida taqdim etadi, ya’ni: 
ishlab chiqarishni moddiy ta’minlash; asosiy ishlab 
chiqarish kapitalining hajmi va progressivligi; ilmiy-
tadqiqot 
va 
texnologik 
innovatsiyalar 
sohasining 
rivojlanish darajasi; mahalliy va xorijiy bozorlarda 
mahsulotlarni sotish imkoniyatlari; ishchi kuchining 
holati ushbu majmuaning tarkibiyqismi sifatida qayd 
etiladi. 
Iqtisodiy 
xavfsizlik 
uchta 
elementni 
ajratib 
ko‘rsatish mumkin bo‘lgan tuzilishga ega: 
1. Iqtisodiy mustaqillik, bu davlat milliy resurslarni 
mustaqil nazorat qilish qobiliyatini bildiradi. Bunda 
davlat mahsulot ishlab chiqarish, samaradorligi va sifatini 
uning raqobatbardoshligini ta’minlaydigan hamda jahon 
savdosida, kooperatsiya aloqalarida, fan-texnika yutuqlari 
almashinuvida teng huquqli ishtirok etishiga imkon 
beradigan darajaga yetishi zarur. 
2. Milliy iqtisodiyotning barqarorligi, mulkni barcha 
shakllarini 
davlat 
tomonidan 
himoya 
qilinishi, 
tadbirkorlik faoliyati uchun ishonchli shart-sharoit va 
kafolatlarni 
yaratilishi, 
vaziyatni 
beqarorlashtirishi 
mumkin 
bo‘lgan 
omillarni 
(iqtisoddagi 
jinoiy 
tuzilmalarga, monopoliyaga va korrupsiyaga qarshi 
kurash) 
davlat 
tomonidan 
parvarishlab 
borish 
imkoniyatining 
mavjudligi. 
Shunga 
asoslangan 
siyosatning yuritilishi. 
3. Davlatning o‘z-o‘zini rivojlantirish va taraqqiyot 
qobiliyati, bu bugungi jadal rivojlanayotgan dunyoda 
ayniqsa muhimdir. Investitsiyalar va innovatsiyalar uchun 
qulay muhit 
yaratish, 
ishlab chiqarishni doimiy 
modernizatsiya qilish, mehnatkashlarning kasbiy, ma’rifiy 

---

90 
va umumiy madaniy saviyasini yuksaltirish milliy 
iqtisodiyot barqarorligi va o‘zini-o‘zi saqlab qolishning 
zarur va majburiy shartlari hisoblanib davlat tomonidan 
uni ta’minlanishidir. 
Iqtisodiyotning barqarorligi uning elementlari, tizim 
ichidagi vertikal, gorizontal va boshqa bo‘g‘inlarining 
mustahkamligi va ishonchliligini, ichki va tashqi 
ta’sirlarga bardosh berish qobiliyatini tavsiflaydi. 
Davlatning 
iqtisodiy 
xavfsizligining 
tarkibiy 
qismlari quyidagilardan iborat: 
- sanoat salohiyati; 
- qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish darajasi; 
- tabiiy resurslar zahiralari; 
- mamlakatning geografik joylashuvi; 
- ijtimoiy-demografik rivojlanish darajasi; 
- iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarish darajasi 
va boshqalar. 
Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashdagi yana bir 
muhim omil bu uning shu jabhadagi strategiyasi 
hisoblanadi. Davlatning iqtisodiy xavfsizligi strategiyasi 
nafaqat jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy 
barqarorligini ta’minlashga, balki milliy iqtisodiyotni 
zarur resurslar bilan ta’minlashga ham yo‘naltirilgan 
bo‘lishi kerak. Shu bilan birga, iqtisodiy xavfsizlik 
strategiyasini 
amalga 
oshirishning 
asosiy 
ustuvor 
yo‘nalishlaridan biri bu sohada davlat tomonidan tartibga 
solish tizimini barpo etishdan iborat bo‘lib, bu jamiyat 
barbod bo‘lishining oldini olishda prinsipial ahamiyatga 
ega. 
Davlatning iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashda 
uning texnik va ishlab chiqarish qismi katta ahamiyatga 
ega. Iqtisodiy xavfsizlikning texnologik tarkibiy qismi 
fuqarolik va mudofaa ishlab chiqarishining etakchi 
tarmoqlarida yutuqni ta’minlaydigan eng qisqa vaqt 

---

91 
ichida eng yangi texnologik echimlarni mustaqil ravishda 
ishlab chiqishni kafolatlaydigan mamlakatning ilmiy-
texnik salohiyatining holatini o‘z ichiga oladi. Bunda 
mamlakat sanoatining tashqi iqtisodiy aloqalar yoki ichki 
ijtimoiy-iqtisodiy silkinishlar buzilgan taqdirda ularning 
salbiy oqibatlarini zudlik bilan qoplash, kengaytirilgan 
takror ishlab chiqarishni barqaror amalga oshirish, 
ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish qobiliyati tushuniladi. U 
ishlab chiqarishning ham moddiy, ham ijtimoiy omillari 
bilan chambarchas bog‘liq. 
Davlatning milliy xavfsizligi uchun alohida xavf - 
bu tashqi ta’minotga bog‘liqlikdir. Iqtisodiy vaziyat 
keskinlashganda yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri harbiy qarama-
qarshilik boshlangan taqdirda, bunday qaramlik jiddiy 
iqtisodiy qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin. Shuning 
uchun ham yuqori sifatli va yetarli miqdorda mashina-
texnik mahsulotlarni mahalliy ishlab chiqarish juda 
muhim hisoblanadi. 
Oziq-ovqat va xom ashyo tarkibiy qismlari 
mamlakat iqtisodiyotini milliy iqtisodiyotning samarali 
faoliyat yuritishi uchun zarur bo‘lgan miqdorda, mos 
ravishda oziq-ovqat va xom ashyo bilan ta’minlashni 
nazarda tutadi. Oziq-ovqat va xomashyo xavfsizligini 
ta’minlashning muammosi milliy iqtisodiyotning oziq-
ovqat va xom ashyo importiga bog‘liqligidir. Energiya 
komponenti 
ichki 
iste’mol 
uchun 
energiya 
tashuvchilarning jismoniy ta’minoti barqarorligini yoki 
milliy iqtisodiyotni ular uchun yangi jahon narxlariga 
moslashtirishni ta’minlashni o‘z ichiga oladi. 
Energiya xavfsizligi to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita 
sodir 
bo‘lishi 
yoqilg‘i-energetika 
kompleksining 
rivojlanishiga zarar etkazishi mumkin bo‘lgan hodisalarni 
aniqlash, aniqlash va tizimlashtirishni o‘z ichiga oladi. 
Davlatning 
energetik 
xavfsizligini 
pasaytiradigan 

---

92 
muammolar 
qatoriga 
quyidagilar 
kiradi: 
asosiy 
vositalarning amortizatsiyasi, energiya resurslarining 
ichki 
va 
jahon 
narxlaridagi 
tafovut, 
sanoatda 
xususiylashtirishning sur’ati va ko‘lami, noto‘g‘ri 
boshqaruv va mehnat intizomining pasayishi, bu esa 
energiya resurslarining o‘sishiga olib keladi.
Ekologik komponent milliy iqtisodiyotning shunday 
holatini ta’minlaydi, bunda jamiyat va atrof-muhit 
o‘rtasidagi qarama-qarshiliklarning oldini olish yoki o‘z 
vaqtida hal qilish, davlatning iqtisodiy salohiyatiga zarar 
yetkazishga yo‘l qo‘yilmaydi. 
Davlatning iqtisodiy xavfsizligiga turli xil ichki va 
tashqi omillar ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiy xavfsizlikning 
moddiy asoslariga ta’sir etuvchi ichki omillarni 
quyidagicha tasniflash mumkin: 
- iqtisodiy, 
-tashkiliy, 
- qonuniy, 
- ijtimoiy. 
Iqtisodiy omillarga, o‘z navbatida, quyidagilar 
kiradi: milliy iqtisodiyotning tuzilishi, iqtisodiyotning 
monopollashuv 
darajasi, 
uning 
raqobatbardoshligi, 
mamlakat moliya tizimining holati. 
Tashkiliy omillar guruhiga, qoida tariqasida, 
quyidagilar kiradi: infratuzilmaning 
holati, 
ilmiy-
texnikaviy taraqqiyotning rivojlanishini tashkil etish va 
xalq xo‘jaligini boshqarish samaradorligi. 
Huquqiy omillarga quyidagilar kiradi: huquqiy 
intizom, iqtisodiy sohadagi korrupsiya va jinoyatlarga 
qarshi kurash darajasi, shuningdek, qonunchilikning 
mukammalligi. 
Ijtimoiy omillarga - fuqarolarning daromadlaridagi 
tafovutning oldini olish, terrorizmga qarshi kurash, 

---

93 
daromadlarni yashirishga yo‘l qo‘ymaslik va maqbul 
yashash sharoitlari va rivojlanishini ta’minlash kiradi. 
Tashqi omillar uchta guruhga bo‘linadi: 
- savdo-iqtisodiy, 
- pul va moliyaviy. 
- marketing. 
Savdo-iqtisodiy omil quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 
import tarkibi, ya’ni oziq-ovqat va yuqori texnologiyali 
tovarlar nisbati, eksport tarkibi va mamlakatning importga 
bog‘liqlik darajasi. 
Pul-moliyaviy omilga quyidagilar kiradi: davlat 
budjeti taqchilligi darajasi, ichki va tashqi qarzlar 
darajasi, mamlakatning oltin-valyuta zaxiralari. 
Marketing 
omili 
eksport 
tovarlarini 
jahon 
bozorlariga chiqarish, bu tovarlarning raqobatbardoshligi 
bilan ifodalanadi. 
Yana bir masala iqtisodiy xavfsizlik ko‘rsatkichlari 
haqida to‘xtalsak. Iqtisodiy xavfsizlik muammolariga 
bag‘ishlangan 
nashrlarni 
tahlil 
qilish 
iqtisodiy 
xavfsizlikning quyidagi tarkibiy elementlarini ajratish 
imkonini beradi: texnik va texnologik, sanoat, boshqaruv, 
mudofaa, siyosiy, energetika, axborot, ekologik, iqtisodiy, 
ijtimoiy.Sanab o‘tilgan tarkibiy elementlar ma’lum bir 
davlatning iqtisodiy xavfsizligi darajasini baholashda 
qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan turli ko‘rsatkichlar bilan 
tavsiflanadi. Ta’sir darajasiga ko‘ra, bu ko‘rsatkichlar 
ichki va tashqi ko‘rsatkichlarga bo‘linadi. Xavfsizlik 
sohalari bo‘yicha davlatning iqtisodiyotning o‘sish 
qobiliyatiga, moliyaviy, ilmiy-texnikaviy, investitsiyaviy, 
tashqi iqtisodiy faoliyatga, ishlab chiqarish, demografik 
jarayonlarga va iqtisodiy xavfsizlikning boshqa sohalariga 
qaratilgan faoliyati ko‘rsatkichlari mavjud. 
Ishlab chiqarish ob’ektining ko‘lamiga ko‘ra, 
iqtisodiy xavfsizlikni yaxshilash bo‘yicha chora-tadbirlar 

---

94 
makrodarajada 
(davlat), 
mezodarajada 
(mintaqalar, 
tarmoqlar), mikrodarajada (korxonalar, tashkilotlar) 
amalga oshirilishi mumkin. Bundan tashqari, iqtisodiy 
xavfsizlikning barcha ko‘rsatkichlarini nisbiy va mutlaqga 
bo‘lish mumkin. 
Iqtisodiy xavfsizlikning eng muhim ko‘rsatkichlarini 
quyidagi guruhlarga birlashtirish mumkin: aholi turmush 
darajasi va sifati ko‘rsatkichlari; iqtisodiy o‘sish 
ko‘rsatkichlari; mamlakatning tabiiy resurs, ishlab 
chiqarish, 
ilmiy-texnik 
salohiyatini 
tavsiflovchi 
ko‘rsatkichlar; yashirin iqtisodiyot darajasini va 
davlatning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvini 
tavsiflovchi ko‘rsatkichlar. 
Aholining hayot darajasi va sifati ko‘rsatkichlarini 
quyidagi parametrlar bo‘yicha baholash mumkin: 
- aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot ishlab 
chiqarish; 
- shaxsiy ixtiyoriy daromad 
- inson rivojlanishining umumiy indeksi va 
boshqalar. 
Iqtisodiy o‘sishni baholash uchun quyidagi 
mezonlar: 
- milliy ishlab chiqarish va daromadning dinamikasi 
va tuzilishi; 
- sanoat ishlab chiqarish hajmi va sur’atlari 
ko‘rsatkichlari; 
- sanoat ishlab chiqarishining o‘sish indeksi, shu 
jumladan tarmoqlar bo‘yicha va uning yalpi ichki 
mahsulotdagi ulushi. 
Mamlakatning tabiiy resurs, ishlab chiqarish va 
ilmiy-texnik 
salohiyati 
darajasi 
resurslarni 
tejash 
ko‘rsatkichlari va ishlab chiqarish omillarini takror ishlab 
chiqarish holati bilan tavsiflanadi. 

---

95 
Yashirin 
iqtisodiyot 
xizmatlar 
va ro‘yxatga 
olinmagan va taqiqlangan faoliyatdan olingan daromadlar 
ko‘rsatkichlari, ularning YAIM va milliy daromaddagi 
ulushi bilan tavsiflanadi. 
Mamlakatning 
jahon 
iqtisodiyotidagi 
ishtiroki 
eksport va import ko‘rsatkichlari, ularning dinamikasi va 
tuzilmalari, tayyor mahsulot va yuqori texnologiyali 
mahsulotlar eksportidagi ulushda o‘z ifodasini topadi. 
Rossiyaning iqtisodiy xavfsizligini tartibga solish 
uchun bir qator iqtisodiy va boshqa ko‘rsatkichlar 
bo‘yicha baholanadigan bir qator vazifalarni hal qilishga 
o‘tish muhim: 
- intellektual mulk huquqlarini huquqiy himoya 
qilish sohasida davlat siyosatini ishlab chiqish; 
- 
notijorat 
ilmiy 
tashkilotlar 
faoliyatini 
ta’minlaydigan normativ hujjatlarni tayyorlash va qabul 
qilish; 
- texnologiyalar eksportini davlat tomonidan tartibga 
solishning yaxlit tizimini yaratish; 
- 
fundamental 
tadqiqotlarning 
ustuvor 
yo‘nalishlarida rus ilmiy maktablarining xalqaro 
aloqalarini qo‘llab-quvvatlash; 
- ilmiy-tadqiqot va ilmiy-tadqiqot ishlariga, ilm-
fanni 
talab 
qiluvchi 
ishlab 
chiqarishga 
xususiy 
investitsiyalarni rag‘batlantirish tizimini yaratish; 
- ilmiy infratuzilmani va birinchi navbatda uning 
asoslarini - ilmiy-texnik axborot tizimini rivojlantirishga 
ko‘maklashish. 
Masalan, ko‘pchilik Sharq davlatlarida siyosiy 
barqarorlik 
va korrupsiya darajasi bilan bog‘liq 
muammolar mavjud. Bu omillar xorijiy sarmoyadorlarni 
to‘xtatadi.
Mamlakatning iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash 
mexanizmi iqtisodiy tahdidlarning oldini olishga ta’sir 

---

96 
ko‘rsatadigan tashkiliy, iqtisodiy va huquqiy chora-
tadbirlar tizimidir. Aynan u tahdidlarni nazorat qilish va 
yo‘q qilish vositasi bo‘lib, u quyidagi elementlarni o‘z 
ichiga oladi (1-jadval): 
1- 
Jadval: davlatning iqtisodiy xavfsizligini 
ta’minlash mexanizmlari 
№ 
Iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamlash va ta’sir 
vektorlari 
1 
Iqtisodiy xavfsizlik ob’ektlarining hayotiy 
manfaatlariga ichki va tashqi tahdidlarni aniqlash 
va bashorat qilish maqsadida iqtisodiyot va 
jamiyatning ob’ektiv monitoringi. 
2 
Jamiyat beqarorlik va ijtimoiy ziddiyatlar 
zonasiga kirishi mumkin bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy 
ko‘rsatkichlarning chegaraviy, ruxsat etilgan 
maksimal qiymatlarini ishlab chiqish. 
3 
Iqtisodiy xavfsizligiga ichki va tashqi 
tahdidlarni aniqlash va oldini olish bo‘yicha 
davlatning faoliyati 
Xullas davlatning iqtisodiy xavfsizligi milliy 
xavfsizlikning muhim komponenti bo‘lib, o‘ziga xos 
ko‘rsatkichlarga, 
vositalarga 
va 
ta’minlash 
mexanizmlariga ega. Xavfsizlikning bu jabhasi boshqa 
jabhalar kabi muhim ahamiyat kasb etib iqtisodiy 
xavfsizlik strategiyasi orqali mustahkamlanib boriladi.