Odam yoki inson, shuningdek Homo sapiens

Odam
Qazilma davri: 
Pleystotsendan
Pioneer
kosmik kemlaridagi 
erkak
va 
ayol
surati.
Biologik klassifikatsiya
Trinomial nomi
Homo sapiens sapiens
Linnaeus
, 1758

---

Odamning kelib chiqishi va tarixiy rivojlanishi toʻgʻrisida turli fikrlar va nazariyalar mavjud.
Odam bilan bogʻliq qadimgi rivoyatlar va qadimgi diniy kitoblarga koʻra, Odamato va
Momohavo Yer yuzidagi dastlabki odamlar boʻlgan. Zardushtiylik dinida Odam tabiatning bir
boʻlagi, unda vujudga kelgan va yana unga qaytadi dey-iladi. Islom diniga koʻra, xudo "oʻzining
eng erka va erkin bandasini tiriklik olamiga sardor qilib yuborgan", yaʼni Odamni loydan
oʻzining yerdagi oʻrin-bosari (xalifasi) sifatida yaratib, unga oʻz ruhidan jon ato etgan, unga
akl-idrokbergan.Tabiiyot fanlarining rivojlanishi bilan Odamning paydo boʻlishi toʻgʻrisida ilmiy
fikrlar paydo boʻla boshladi. Fransuz olimi J.Lamark birinchi boʻlib Odamning paydo boʻlishini
umumiy tarzda tushuntirib berdi. Uning fikricha, Odam daraxtda yashashdan yerda yurishga
oʻtgan maymunsimon ajdodlardan kelib chiqqan. Ingliz olimi Ch.Darvin odamning paydo
boʻlishi muammosini evolyusion nuktai nazardan talqin qilib, Odam bilan odamsimon
maymunlar uzoq umumiy ajdodga ega ekanligini koʻrsatib berdi. Uning fikricha,
antropogenezda ham biologik omillar, yaʼni yashash uchun kurash, irsiy oʻzgaruvchanlik va
tabiiy tanlanish amal qiladi. Lekin, koʻpchilik olimlarning fikricha, antropogenezda biologik
omillar bilan bir qatorda ijtimoiy omillar (ijtimoiy hayot, ijtimoiy mehnat), ayniq-sa, uning
soʻnggi bosqichlarida katta ahamiyatga ega boʻlgan.
Tik yurishga oʻtish Odam evolyusiyasida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi, chunki tik yurish
tufayli qoʻllar tayanch vazifasidan ozod boʻlib, mehnat qurollari yasab, uni ishlatadigan
organga aylangan. Mehnat qurollarining paydo boʻlishi esa Odam tafakkurini kengaytirgan,
uning tabiatga qaramligini kamaytirgan. Mehnat faoliyatining rivojlanishi bilan ant-
ropogenezda biologik omillar taʼsiri kamayib ijtimoiy omillar ahamiyati orta borgan.
Antropogenezda ijtimoiy hayot katta ahamiyatga ega boʻlgan. Odam ajdodlari azaldan tuda
boʻlib yashashgan. Qoʻl mehnat organiga aylana borishi bilan ular jamoa boʻlib yashashga
oʻtishgan, yaʼni birgalikda ovga chiqishgan, oʻzlarini himoya qilishgan; bolalarini
tarbiyalashgan, ularga hunar oʻrgatishgan. Olovning kashf qilinishi, ovqatni pishirib yeyilishi
Odam jagʻ suyaklari va chaynash muskullari vaznini kamaytirib, jagʻlarning harakatlanishini
osonlashtirgan, nutqning rivojlanishi uchun imkon yaratgan. Maʼnoli nutqning paydo boʻlishi
esa Odam tafakkurini kengaytirgan; Odamlar oʻrta-sidagi oʻzaro munosabatlarning tezla-
shuviga olib kelgan. Bu jarayonlar tufayli, bosh miyaning vazni, katta yarim sharlar poʻstloq
qismining sa-thi ortgan, natijada ong , tafakkur va nutq rivojlangan. Taxminlarga koʻra,
dastlabki Odamlar bundan 1—2 mln. yil ilgari, hozirgi Odam bundan 40 ming yil ilgari paydo
boʻlgan.
Odam evolyusiyasining asosiy yoʻnalishlari. Mezozoy erasida hasharotxoʻrlar orasidan
parapiteklar (maymunsimon hayvonlar) ajralib chiqqan. Ulardan keyinchalik yarim maymunlar,
maymunlar va driopiteklar (daraxtda yashovchi maymunlar) kelib chiqqan. Iklim sovib,
oʻrmonlarning siyraklashib borishi bilan driopiteklar yerda yashashga oʻtishgan. Odam paydo
boʻlishining 1-bosqichi maymunsimon hayvonlarning 2 oyokda yurishga oʻtishidan iborat. Bu

---

bosqichda oldingi oyoqlar tayanch vazifasidan ozod boʻlib, qoʻlga aylangan. Xuddi shu yoʻl
bilan avstralopiteklar (jan. maymunlar) kelib chiqqan. Ular bundan 3—5 mln. yil ilgari Jan. va
Sharqiy Afrika hamda Jan. Osiyoda yashagan. Antropogenezning 2-bosqichi ongli ravishda
mehnat quroli yasashga oʻtishdan iborat. Eng qadimgi odam pitekan-troplar (maymun
Odamlar) bundan 1 mln. yil avval yashagan. Ular skeleti qoldiqlari Yava oroli, Afrika va Jan.
Yevropadan topilgan. Pitekantroplar tuda boʻlib, gʻorlarda yashashgan; juda sodda tosh
qurollar yasashgan; olovdan foydalanishgan. Ulardan keyinroqyashagan sinantroplar (xitoy
odami) va neandertallar tosh va suyakdan qurol yasashni bilishgan, hayvon terisini yopinib
yurishgan. Ularning bosh miya-si pitekantroplarga nisbatan yirikroq boʻlgan. Neandertallar
skeleti krldiklari dastlab Germaniyaning Neandertal daryosi yaqinidan, keyinchalik Afrika,
Osiyodan, jumladan, Surxondaryo vodiysidagi Teshiktosh gʻoridan topilgan. Neandertallar
bundan 150 ming yil avval taxminan 100 kishidan iborat guruh boʻlib, gʻorlarda yashashgan.
Eng soʻnggi neandertallar bundan 28 ming yil ilgari hozirgi Odamlar ora-sida yashagan. Ular
imo-ishoralar va oddiy soʻzlar yordamida muloqot qilish-gan; tosh, suyak va yogʻochdan
mehnat qurollari yasashgan. Neandertallar orasida dastlabki mehnat taqsimoti paydo
boʻlgan, deb taxmin qilinadi.
Hozirgi odamlar (kromanonlar)ning dastlabki vakillari bundan 30—40 ming yil avval paydo
boʻlgan. Ular dastlab Fransiya janubidagi Kro-Manon qish-logʻidagi gʻordan topilgan.
Kromanonlar boʻyining bal. (180 sm), miya qutisi hajmining kattaligi (160 sm³), pesho-
nasining keng va tik boʻlishi, qosh usti boʻrtigʻining boʻlmasligi, iyagining rivojlanganligi bilan
sinantrop va pi-tekantroplardan farq qiladi. Ular urugʻ va jamoa boʻlib yashagan; boshpana
qurishni, hayvonlar terisidan kiyim tikishni bilishgan; nutki rivojlangan. Kromanonlar hozirgi
Odamlar bilan birga aklli Odam turiga kiradi.
Aklli Odam turi Yer yuzida keng tarqal-gan, lekin bir tekis tarkalmasdan, populyasiyalar
(irklar)ni hosil qilgan. Kromanonlar davrida mehnat qurollarining yanada takomillashuvi sunʼiy
yashash muxitining yaratilishi tufayli Odam evolyusiyasida biologik omillar taʼ-siri keskin
kamayib, ijtimoiy omillar taʼsiri kuchayadi. Antropogenez jarayonida serpushtlik kamayib,
jinsiy balogʻatga yetish sekinlashdi, bolalik davri va Odamning umri uzaydi. Hozirgi Odamning
paydo boʻlishi bilan tabiiy tanlanishning tur hosil qilish funksiyasi ham tugadi. Lekin Odam
jismoniy tipining turgʻunligi nisbiy boʻlib, tur do-irasida morfologiya va funksiyalar turli
yoʻnalishda oʻzgarib turadi. Agar bu xidsagi oʻzgarishlar ontogenezning tezlashuvi bilan
bogʻliq boʻlsa, akseleratsiya deyiladi. Hozirgi davrda tibbiyot fanlarining rivojlanishi Odam
organizmini klonlash va uning genofondini oʻzgartirish bilan bogʻliq boʻlgan ijtimoiy va etnik
masalalarni oʻrtaga tashlamokda.
Anatomo-fiziologik xususiyatlari. Odam gavdasi ham barcha xordalilar singari2 tomonlama
simmetriyaga ega boʻlib, bosh, boʻyin, tana, oyoq va qoʻllarga boʻlinadi. Bu boʻlimlar ham yana
tegishli qismlarga ajratiladi. Xususan, bosh boʻlimi miya qutisi va yuzga, tana — koʻkrak, qorin

---

va orqaga, qoʻl — yelka, tirsak, bilak va panjaga; oyoq — son, tizza, boldir va panjaga boʻli-nadi.
Odam gavdasi bichimida yosh, jins va shaxsning oʻziga xos xususiyatlari namoyon boʻladi.
Mac, erkaklar gavdasi nisbatan yoʻgʻon va yirik, chanogʻi tor, yelkasi keng; ayollar gavdasi,
aksincha, nozik, kalta, chanogʻi yelkaga nisbatan kengroq boʻladi. Gavda tuzilishining
dolxomorf (daroz), braximorf (kalta), ular oʻrtasida mezomorf (oʻrta boʻy), astenik (novcha,
xipcha, ozgʻin), giperstenik (semiz, pa-kana), normostenik (normal) tiplari mavjud.
Odam gavdasi teri bilan qoplangan. Teri organizmni himoya qiladi, ayirish va
termoregulyasiya funksiyasida ham ishtirok etadi. Skelet tayanch funksiya-sini bajaradi,
organizmga shakl berib turadi. Suyaklar, ularni tutashtirib turuvchi paylar hamda muskullar
bilan birga tayanchharakat sistemasini hosil qiladi. Odam skeleti kalla (miya qutisi, yuz), tana
(umurtqa pogʻonasi, qovurgʻalar, toʻsh), qoʻl (yelka, bilak, tirsak, panja), oyoq (son, katta va
kichik boldir, oyoq panjasi), yelka kamari (oʻmrov, kurak) va oyoq kamari (chanoq)
suyaklaridan iborat. Tayanchharakat sistemasi tayanch, gavdani tik tutish, harakatlanish
hamda himoya (miya qutisi, umurtqa pogʻonasi, koʻkrak qafasini hosil qiluvchi, cha-noq
suyaklari) funksiyasini bajaradi. Kalla suyagi miya qutisi va yuz boʻlimiga boʻlinadi. Miya qutisi
pe-shona, ikkitadan tepa va chakka, ensa, ponasimon va gʻalvirsimon yuz suyaklari bir juftdan
yuqori jagʻ va yonoq, burun, kuz kosasi suyaklaridan iborat. Yuqori va pastki jagʻlar tishlar
bilan birgalikda ogʻiz boʻshligʻini qosil qiladi. Kalla suyagining yuz qismida chaynash
muskullari; koʻz, burun va ogʻiz atrofida mimika muskullari joylashgan. Umurtqa pogʻonasi 33
—34 ta umurtqadan iborat boʻlib, boʻyin (7 ta umurtqa), koʻkrak (12), bel (5), dumgʻaza (5),
dum (4—5) boʻlimlari bor. Dumgʻaza va dum umurtqalari oʻzaro harakatsiz, boshqa
umurtqalar chala harakatchan qoʻshiladi. Koʻkrak umurtqalari, 12 juft qovurgʻalar va toʻsh
suyagi koʻkrak boʻshligʻini oʻrab turadigan koʻkrak qafa-sini hosil qiladi. Koʻkrak boʻshligʻi
pastki tomondan diafragma orqali qorin boʻshligʻidan ajralgan. Koʻkrak qafasi devori ichki
tomondan yupqa plevra parda bilan (qarang 
Nafas
), oʻpka ham xuddi shunday plevra bilan
qoplangan. Koʻkrak boʻshligʻida yurak, yirik qon tomirlari, oʻpkalar, ularga keluvchi traxeya,
bronxlar, qiziloʻngach joylashgan. Koʻkrak qafasi devorining oldingi qismini koʻkrak muskullari
qoplab turadi. Koʻkrakning chap va oʻng tomonida sut bezlari boʻladi. Qovurgʻalarning
umurtqalar va toʻsh suyagi bilan yarim harakatchan birikkanligi va qovurgʻalar orasidagi
muskullarning qisqarishi sababli koʻkrak qafasining kengayishi va torayishi nati-jasida nafas
olish sodir boʻladi. Bel umurtqalari, keyingi qovurgʻalar va chanoq suyagining oldingi uchiga
qorinning serbar muskullari biri-kadi. Krrinning oldingi va yon de-vorlari muskullardan iborat.
Bu mus-kullar ichki organlarni ushlab turadi va qorin pressini hosil qildi. Qorin boʻshligʻini
yuqoridan diafragma, pastdan chanoq suyagi chegaralab turadi. Diafragma ostida jigar va oʻt
pufagi, ulardan chaprokda osh-qozon va taloq, pastrokda ingichka ichak joylashgan. Ingichka
ichakni oʻng , chap va yuqori tomondan yoʻgʻon ichak (chambar ichak) oʻrab turadi. Qorin
boʻshligʻi devorini ichki tomondan yupqa qorin pardasi qoplab olgan. Qorin boʻshligʻining orqa
tomonida, bel umurtqalarining 2 yonida bir juft buyrak joylashgan. Umurtqa po-gʻonasiga

---

parallel ravishda uning chap tomonidan qorin aortasi, oʻng tomonidan pastki kovak vena
oʻtadi. Qorin boʻshligʻining pastki qismi chanoq boʻshligʻiga aylangan. Unda qovuq, toʻgʻri
ichak va ichki jinsiy organlar (ayollarda bachadon, tuxumdonlar va naylar; erkaklarda prostata
bezi, urugʻdonlar va urugʻ oʻtkazuvchi naylar) joylashgan. Odam qoʻlining juda murakkab
harakatlar qilishga moslashganligi boʻgʻimlarning silindrsimon, sharsimon, chigʻirsimon
harakatchan birikishi va ularni harakatga kel-tiradigan muskullarning xilma-xil tuzilishiga
bogʻliq.
Embrional rivojlanishi. Ota va ona jinsiy qujayralarning qoʻshilishi, yaʼni otalanishdan keyin
hosil boʻlgan zigota 2 jinsning belgilariga ega boʻladi. Zigota boʻlinishga kirishishi bilan
embrional rivojlanish boshlanadi. Urugʻlanishdan soʻng 6 kun oʻtgach, murtak bachadon
boʻshligʻiga oʻtib, uning shilliq pardasiga oʻrnashib oladi. Embrion pardasi va bachadon
devoridan yoʻldosh shakllanadi. Embrion kindik orqali yoʻldosh bilan tutashgan boʻladi.
Yoʻldosh orqali ona organizmi bilan embrion oʻrtasida moddalar va gazlar almashinuvi sodir
boʻlib turadi. Odamning ona qornida rivojlanishi oʻrtacha 280 kun, yaʼni 9 oydan koʻproq
davom etib, bola tugʻilishi bilan tugallanadi. Shu davrning dastlabki 8 haftasi murtaklik
(embrion) davri, krlgan qismi xrmila davri deyiladi (qarang 
Homiladorlik
). Embrionlik davrida
murtak pardalari hosil boʻladi, yoʻldosh shakllana boshlaydi, boʻlgʻuv-si homilaning toʻqimalari
va organlari shakllanadi; hatto ulardan ayrimlari ishlay boshlaydi (1-oy oxirida embrion yuragi
ishga tushadi). Embrion boʻyi 2 mm ga yetganida uning oʻq organi — xordasi va nerv
sistemasining asosi boʻlgan nerv nayi yuzaga keladi. Bir vaqtning oʻzida embrion varaklari
ham shakllanib, ektodermadan nerv sistemasi, sezgi organlari, teri epi-teliysi, ogiz boʻshligʻi
va orqa ichak epiteliysi; mezodermadan yurak, kon tomirlari, skelet, muskullar, ayirish va jinsiy
organlar; endodermadan ovqat hazm qilish sistemasi, hazm bezlari, nafas organlari hosil
boʻladi. Rivojlanishning 5-haftasidan boshlab qoʻl va oyoq, 7-haftada barmoqlar shakllana
boshlaydi, 8-haftada embrion tashki koʻrinishdan Odamga oʻxshaydi; bu davrda uning boʻyi 4
sm, ogʻirligi 4—5 g boʻladi. 9-haftada embrion organlarining shakllanishi tugallanadi. Shu
davrdan boshlab embrionlik davri tu-gallanib, homila davri boshlanadi. Homila tugʻilgandan
soʻng Odam chaqaloqlik, goʻdaklik, bolalik, oʻspirinlik, yetuklik, qarilik, keksalik davrlarini
oʻtadi. Bolalik davrining uzoq davom etishi, jinsiy balogʻatga yetish davrida boʻyiga oʻsishning
tezlashuvi odam individual rivojlanishiga xos xususiyat hisoblanadi. Bolalik davrining Odam
umriga nisbati 1:5 ga teng boʻladi. Odamda jinsiy dimorfizm gavdaning umumiy oʻlchami va
ayrim qismlari proporsiyasida (ayollarda chanoqning , erkaklarda yelkaning kengligi), gavda
ayrim qismlarining rivojlanishi (ayollarda teri osti yogʻ qavatining , erkaklarda skelet va
muskullarning yaxshi rivojlanganligi hamda muskul tolalari va yogʻ hujayralarining yirik
boʻlishi)da namoyon boʻladi.
Adabiyot

---