oila psixologiyasi ta’lim yo’nalishi «oila psixoterapiyasi nazariyalari»fanidan

Tashqi chegaralarning xususiyatlari tashqi dunyo bilan aloqa qilish uchun oila tizimining ochiqlik darajasini aks ettiradi. Juda ochiq oilaviy tizimlar (tashqi chegaralari xiralashgan holda) tashqaridan tez-tez, nazorasiz «bosqinlar» bilan ajralib turadi. Bunday oila o‘z a’zolari uchun zarur darajadagi xavfsizlik va qulaylikni ta’minlamaydi. Ammo tizimning haddan tashqari yaqinligi xavfli bo‘lib, bu uning qat’iy tashqi chegaralari natijasidir. Tashqi chegaralari qat’iy bo‘lgan oila a’zolari xavotirni kuchaytiradi, tashqi dunyodan qo‘rqishadi va boshqalar bilan aloqa o‘rnatishda qiynalishi mumkin. Tashqi chegaralar, shuningdek, himoya funksiyasini bajaradi, oilani va uning quyi tizimlarini xavfli ma’lumotlardan, aloqalardan va boshqalardan himoya qiladi, shuningdek, oilaviy identifikasiyani saqlab qolish va oiladagi munosabatlarni barqarorlashtirishga yordam beradi.
Tashqi va ichki chegaralar o‘rtasidagi munosabatlar odatda teskari proporsional sifatida tavsiflanadi: tizimning tashqi chegaralari qanchalik tarqoq va o‘tkazuvchan bo‘lsa, ichki chegaralar shunchalik qattiq va qat’iy bo‘ladi. Masalan, tashqi chegaralari xiralashgan oilada, uning a’zolari manfaatlari odatda undan tashqarida joylashgan, oilaviy qoidalarga sodiqlik yo‘q. Oila a’zolari bir-birlari bilan kam aloqada bo‘lishadi, ular orasida yaqinlik sezilmaydi. Bunday oilani avtonom shaxslar guruhi deb atash mumkin. Ularning mustaqilligi o‘zaro yordamning yetishmasligi bilan birlashadi (S. Minuchin, 1974. y).
Oilaning tashqi va ichki chegaralari
Oila va ijtimoiy muhit (tashqi chegaralar), shuningdek, oila ichidagi turli ichki tizimlar (ichki chegaralar) o‘rtasidagi munosabatlarni tavsiflash uchun «oila chegaralari» parametri qo‘llaniladi. Oila terapevtlari chegaralarni rivojlanishini oila tuzilishini baholashda muhim parametr deb bilishadi. Oila chegaralari ma’lum tizimga yoki quyi tizimga kim tegishli ekanligini va bu nimaga tegishli ekanligini belgilaydigan qoidalar (xulq-atvor qoidalari) bilan belgilanadi.
O‘tkazuvchanlik darajasiga ko‘ra qattiq va o‘tkazuvchan chegaralar mavjud. Yaxshi ishlaydigan oilalarda quyi tizimlar o‘rtasidagi chegaralar aniq belgilangan va o‘tkazuvchan. Ichki chegaralarning yetarlicha aniq emasligi oilaning rivojlanishi va uning a’zolarining kamolotiga to‘sqinlik qiladi va avlodlararo koalisiyalar turli quyi tizimlar a’zolari o‘rtasida birlashmalar paydo bo‘lishiga olib keladi.
Tashqi chegaralarning xususiyatlari oilaviy tizimning tashqi dunyo bilan aloqa qilishning ochiqlik darajasini aks ettiradi. Juda ochiq oilaviy tizimlar (tashqi chegaralari xiralashgan holda) har qanday vaqtda tashqaridan bosib olinadigan «hovli»ga o‘xshaydi. Bunday oila o‘z a’zolari uchun zarur darajadagi qulaylik va xavfsizlikni ta’minlamaydi. Ammo tizimning haddan tashqari yaqinligi xavfli bo‘lib, bu uning qat’iy tashqi chegaralari natijasidir. Tashqi chegaralari qat’iy bo‘lgan oila a’zolari xavotirni kuchaytiradi, tashqi dunyodan qo‘rqishadi va boshqalar bilan aloqa o‘rnatishda qiynalishi mumkin. Ichki chegaralar turli xil quyi tizimlarning oila a’zolarining bir-biriga nisbatan hatti-harakatlaridagi farqlar orqali namoyon bo‘ladi.
Belgilangan chegaralar bo‘ylab oilalarning asosiy xususiyatlari.
S. Minuchinning (Minuchin, 1974. y) koordinasiya o‘qida kichik tizimlar o‘rtasida haddan tashqari o‘tkazuvchan yoki tarqoq chegaralari bo‘lgan oilalar joylashgan. Shunday qilib, nikoh quyi tizimini himoya qila olmaydigan chegaralarning haddan tashqari o‘tkazuvchanligi to‘g‘risida, biz er va xotin bolaga ularning ziddiyatlariga aralashishga ruxsat bergan taqdirda gapirishimiz mumkin. Chegaralarning o‘ta o‘tkazuvchanligi shuni anglatadiki, oila a’zolari oila tizimida «aralashgan», o‘z avtonomiyalaridan mahrum bo‘lgan va o‘z hatti-harakatlari uchun javobgar emaslar (ya’ni ular o‘z muammolarini yengib o‘tishni o‘rganmaydilar). Ushbu xayoliy o‘qning boshqa uchida chegaralari o‘tib bo‘lmaydigan yoki qat’iy bo‘lgan oilalar joylashgan. Bunday oilalarning a’zolari bir-birlari bilan kam aloqada. Bunday oilalarning a’zolari bir-birlari bilan kam aloqada. Ushbu oilalar avtonom shaxslar guruhidir. Ularning avtonomiyasi o‘zaro yordam yetishmasligi bilan birlashtirilgan. S. Minuchin (1974. y) bunday oilalarni ajralgan deb ataydi.
Yetarli darajada ishlaydigan oilaning chegaralari yetarlicha aniq va moslashuvchan bo‘lib, disfunksional oila noaniq, yengilmas chegaralar yoki ikkalasining ham kombinasiyasiga ega. Gap tizim yoki quyi tizim chegaralarining o‘tkazuvchanlik darajasi haqida ketmoqda. Chegaralarning o‘tkazuvchanligi yuqori bo‘lgan taqdirda, alohida oila a’zolari, quyi tizimlar yoki oila va ijtimoiy muhit o‘rtasida aniq farq bo‘lmaydi. Oila a’zolarining bunday to‘planishi ilgari xalaqit beruvchi hatti-harakatlar sifatida muhokama qilingan.
Oiladagi o‘zaro munosabatlarning chegaralari to‘g‘risida noaniqlik shaxsiy avtonomiyaga to‘sqinlik qiladi va shaxslarning rivojlanishini sekinlashtiradi. Bunday disfunksiyaning misoli, bolani «onaning o‘g‘li» yoki «otaning qizi» deb ataydigan oiladir. Shaxsiy farqlar, mavjud bo‘lgan haddan tashqari yaqin munosabatlar fonida namoyon bo‘lganda, ota-onalar norozilik bilan qabul qilishlari mumkin. Bola ulg‘ayib, yosh yigit yoki qizga aylanganda, uning avtonomiyaga bo‘lgan ehtiyoji ortadi va ota-onasi bilan yaqin aloqalari uning keyingi rivojlanishini sekinlashtiradi

1.