oila psixologiyasi ta’lim yo’nalishi «oila psixoterapiyasi nazariyalari»fanidan

Olsonning sirkulyar modeli

Amerikalik sosiolog, Minnesota universiteti professori, oilaviy muammolar bo‘yicha mutaxassis D. Olson oilaviy faoliyatning «doiraviy modeli»ni ishlab chiqdi (sirkulyar model). Bu ikkita mezonni - birdamlik va moslashuvchanlikni o‘z ichiga oladi. Mezonlarning og‘irligiga asoslanib, oilaviy tizimlarning 16 turini ajratish mumkin. Ulardan 4 tasi muvozanatli yoki funksional, 8 tasi o‘rtacha muvozanatli yoki yarim funksional, 4 ta ekstremal turi esa muvozanasiz yoki noto‘g‘ri ishlaydi

Funksional oilalar.
- Alohida va tuzilgan
- Alohida va moslashuvchan
-Birlashtirilgan va tuzilgan
- Birlashtirilgan va moslashuvchan
Yarim funksional oilalar:
- Birlashmagan va tuzilgan
- Birlashmagan va moslashuvchan
- Chalkash va tuzilgan
- Chalkash va moslashuvchan
- Qattiq va alohida
- Qattiq va birlashgan
- Xaotik va alohida
- Xaotik va birlashgan
Noto‘g‘ri oilalar
- Birlashmagan va qattiq
- Birlashmagan va tartibsiz
- Chalkash va qattiq
- Chalkash va tartibsiz
Oilaviy hamjihatlik
Hissiy yaqinlik darajasi, samimiy, iliq hissiy munosabatlarning mavjudligi yoki yo‘qligi.
Uyushmagan oila - oila a’zolari haddan tashqari emosional bo’lingan, bir-birlariga unchalik yaqin emaslar va o’zlarini nomutaniosib tutadilar, bir-birlarini qo’llab-quvvatlay olmaydilar va hayot muammolarini birgalikda hal qila olmaydilar. O‘zlarini bir-biridan ajratib, mustaqilligini ta’kidlab, ular yaqin aloqalarni o‘rnatishga qodir emasliklarini yashirishadi. Boshqalarga yaqinlashganda, ularning tashvish hissi kuchayadi.
Alohida oila - mo’’tadil birlashma bilan ajralib turadi. Oilada hissiy munosabatlarda bir-biridan ajralish mavjud, ammo bu aloqasi uzilgan oiladagidek kuchli emas. Ajratilgan vaqt oila a’zolari uchun muhimroq bo’lsa, oila birlashishi, muammolarni muhokama qilishi, bir- birini qo’llab-quvvatlashi va birgalikda qaror qabul qilishi mumkin. Qiziqishlar va do‘stlar odatda har xil, lekin boshqa oila a’zolari bilan bo‘lishadigan maydon ham mavjud.
Birlashgan oila - yuqori darajada hissiy yaqinlik, munosabatlarda sodiqlik va oila a’zolarining bir-biriga ma’lum darajada bog‘liqligi bilan ajralib turadi. Oila a’zolari ko‘pincha birgalikda vaqt o‘tkazadilar, bu vaqt ular uchun vaqtdan ko‘ra muhimroqdir. Shaxsiy do‘stlar va manfaatlarga bag‘ishlangan, ammo barcha oilalardagi kelishmovchiliklar barham topganda bunday oilalardagi birdamlik chalkashlik darajasiga yetmaydi.
Haddan tashqari ko‘p hissiy yaqinlik (birlashish) va sodiqlik, shaxsiy makon yetishmasligi, oila a’zolarining mustaqilligi bilan ajralib turadigan chalkash oiladir.
Oila moslashuvchanligi
Oila tizimining moslashuvi, stress omillari ta’sirida o‘zgarishi, hayot aylanishi bosqichlarida harakatlanayotganda uning oldida paydo bo‘ladigan hayotiy muammolarni hal qilish qobiliyati.
Qattiq oilaning moslashuvchanligi va moslashuvchanligi past. Bunday tizim hayot sikli bosqichlarida harakatlanayotganda oila oldida paydo bo‘ladigan hayotiy vazifalarni hal qilishga qodir emas. Oila o‘zgarishdan va o‘zgargan vaziyatga moslashishdan bosh tortadi (tug‘ilishi, oila a’zolarining o‘limi, bolalarning o‘sishi va ularning oiladan ajralishi, kasb, yashash joyidagi o‘zgarishlar va boshqalar). Tizim haddan tashqari iyerarxik bo‘lganda ko‘pincha qattiqlashadi. Ya’ni, hamma narsani boshqaradigan va hamma narsani boshqaradigan oila a’zosi bor. Bunday oiladagi muhim masalalar bo‘yicha muzokaralar cheklangan bo‘lib, aksariyat qarorlar rahbar tomonidan qabul qilinadi. Qattiq tizimda rollar odatda qat’iy ravishda tayinlanadi va o‘zaro ta’sir qoidalari o‘zgarishsiz qoladi. Tizimdagi ahamiyasiz o‘zgarishlar uning a’zolari xulq-atvorining yuqori bashorat qilinishiga va qat’iyligiga olib keladi.
Tuzilgan oila o‘rtacha moslashuvchanligi bilan ajralib turadi. Bu yerda oila a’zolari o‘rtasida, shu jumladan bolalarning fikrlari bilan bog‘liq masalalarni muhokama qilishni o‘z ichiga olgan ma’lum darajada demokratik yetakchilik mavjud. Rollar va oilaviy qoidalar barqaror va ularni muhokama qilish mumkin.
Moslashuvchan oila moʻtadil moslashuvchanligi va demokratik yetakchilik uslubi bilan ajralib turadi. Muzokaralarda bolalar ochiq va faol. Rollar boshqa oila a’zolari bilan bo‘lishiladi va kerak bo‘lganda o‘zgartiriladi. Qoidalar o‘zgartirilishi va oila a’zolarining yoshi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Biroq, ba’zida oilada yetakchilik yetishmasligi mumkin va oila a’zolari o‘zaro janjallashib qolishadi.
Xaotik oila yuqori darajada oldindan aytib bo‘lmaydiganligi bilan ajralib turadi. Tizim ko‘pincha bu holatni inqiroz davrida, masalan, bola tug‘ilganda, ajralish, daromad manbalarini yo‘qotishda yuz beradi. Tizim unda uzoq vaqt tiqilib qolsa, muammoli bo‘ladi. Ushbu turdagi tizim tartibsiz va cheklangan yetakchiga ega va yetakchilikka ega emas. Qarorlar noto‘g‘ri o‘ylangan. Rollar aniq emas va ko‘pincha bir a’zodan ikkinchisiga o‘tadi.
Olsonning strukturaviy modeli oilaviy tizimning vaziyatlar va stresslar o‘zgarishiga moslashish qobiliyatini oilaviy birdamlik, iyerarxiya va moslashuvchanlik tushunchalari orqali o‘rganadi. Hamjihatlik - oila a’zolarini butun oilani ko‘rganlarida, ularning hissiy aloqasi, yaqinligi yoki mehr darajasi sifatida belgilanadi.