oila psixologiyasi ta’lim yo’nalishi «oila psixoterapiyasi nazariyalari»fanidan

OILA CHEGARASI
Oila chegaralari oila va ijtimoiy muhit o‘rtasidagi munosabatlarni ( tashqi chegaralar ) va oila ichidagi turli ichki tizimlar ( ichki chegaralar ) o‘rtasidagi munosabatni tavsiflash uchun ishlatiladi. Oila chegaralari shaxslar, quyi tizimlar va butun oilalarning yaxlitligini himoya qiladigan va saqlaydigan ramziy hissiy to‘siqlarni anglatadi. Chegaralar, birinchi navbatda, oila a’zolari o‘rtasida mavjud bo‘lgan qoidalar va bitimlar tizimi tomonidan saqlanadi. Ushbu qoidalar kimning ma’lum bir tizimga yoki quyi tizimga tegishli ekanligini va bu tegishli bo‘lish xususiyatini belgilaydi. D. Olson modelida «oila chegarasi» parametri doimiylik shaklida tasvirlangan, uning bir qutbida qat’iy, o‘tib bo‘lmaydigan chegaralar mavjud, ikkinchisida aniq bo‘lmagan chegaralar yoki ularning to‘liq emasligi ma’lum (A. V. Chernikov, 2001. Y). Shunday qilib, o‘tkazuvchanlik darajasiga ko‘ra qat’iy, o‘tkazuvchan va tarqoq chegaralar ajratiladi. Oila faoliyatining maqbul usuli aniq belgilangan va o‘tkazuvchan chegaralarga to‘g‘ri keladi.
Ichki chegaralar kichik tizimlar o‘rtasidagi farqlarni tavsiflaydi va ularda mavjud bo‘lgan o‘zaro ta’sir qoidalarining o‘ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Ota-ona va bola quyi tizimlari o‘rtasidagi ichki chegaralar juda qattiq bo‘lgan taqdirda, oilada iliqlik va yaqinlik yetishmasligi mumkin. Agar chegara, masalan, oilaviy va ota-ona quyi tizimlari o‘rtasida buzilgan bo‘lsa, unda ota-onalar ko‘pincha bolalarni parvarish qilish va tarbiyalash bilan bog‘liq vazifalarni bajarib, turmush o‘rtog‘i sifatida ishlashni to‘xtatadilar. Chegaralari yetarlicha aniq bo‘lmagan quyi tizimlar ushbu quyi tizimlarda shaxslararo ko‘nikmalarni rivojlantirishga yordam bermaydi. Masalan, agar ota-onalar bolalarning mojarolariga aralashsa, ikkinchisi hech qachon o‘zini himoya qilishni o‘rganmaydi va bu ularning tengdoshlari bilan munosabatlarini buzadi. Ichki chegaralarning xususiyatlari oilaviy koalisiyalar - oila a’zolari o‘rtasida mavjud bo‘lgan uyushmalarning miqdori va sifatini belgilaydi. Koalisiyalar tushunchasi S.Minuxinn ning tarkibiy yondashuvidagi markaziy tushunchalardan biridir.
Ularning ikki turi mavjud:
- funksional (bitta kichik tizim a’zolari o‘rtasida)
- disfunksional (turli quyi tizimlar a’zolari o‘rtasida).
Masalan, yetarlicha aniq bo‘lmagan ichki chegaralar avlodlararo koalisiyalar paydo bo‘lishiga olib keladi, bu esa oilaning rivojlanishini murakkablashtiradi. Ochiq yoki yashirin kelishuvlar asosida tuzilgan turli xil quyi tizimlar a’zolari o‘rtasidagi bunday uyushmalar oilada muammolar mavjudligini, shuningdek, oila tuzilishi buzilishini ko‘rsatadi.
A. V. Chernikov (A. V. Chernikov, 2001) avlodlararo koalisiyalarning quyidagi variantlarini tavsiflaydi (ularning barchasi oilaviy buzilish belgilaridir):
- Ota-onalardan birining bolasi bilan boshqasiga qarshi koalisiyasi(uzoq ota-ona). Bunday vaziyatda koalisiya a’zosi bo‘lmagan ota-ona bola oldida o‘z mavqeyini va obro‘sini yo‘qotadi.
- Bir ota-onaning bolasi bilan boshqa bolaga koalisiya qilgan boshqa ota-onaga qarshi koalisiyasi. Bunday vaziyatda ota- onalarning har biri «o‘z» farzandining hatti-harakatini oqlaydi va boshqasining hatti-harakatini qoralaydi.
- Ota-onaga qarshi bobo va buvining bolasi bilan koalisiyasi. Uch avlod vakillari birgalikda yashaydigan vaziyatda, buvisi (bobosi) ko‘pincha ota-onalardan birining yoki ikkalasining tarbiyaviy ta’siriga qarshi bolasi bilan bunday koalisiyani tuzadi.
- Ota-onaning bolalardan biri bilan uyushmasi boshqalarda hasadni keltirib chiqaradi.
- Bir turmush o‘rtog‘ining ikkinchi turmush o‘rtog‘iga qarshi ota- onasi bilan koalisiyasi va boshqalar.
Avlodlar koalisiyalarining mavjudligi oiladagi chegaralar va iyerarxiyaning buzilishini ko‘rsatadi. J. Xeyli «ijtimoiy tashkilotning asosiy qoidasi mavjud: iyerarxiya darajalari bo‘ylab koalisiyalar tashkil etilganda, ayniqsa, ushbu koalisiyalar yashirin bo‘lgan taqdirda, tashkilot falokatga duchor bo‘ladi» deb yozadi (J. Xeyli, 1976. y). Ba’zi oila a’zolarining ba’zi ma’lumotlarni boshqalardan yashirishga urinishlari bilan bog‘liq bo‘lgan umumiy sirga asoslangan koalisiya butun oilaviy tizimni beqarorlashtiradi