oila psixologiyasi ta’lim yo’nalishi «oila psixoterapiyasi nazariyalari»fanidan

BOB.Tizimli oilaviy disfunksiya tipining klassifikasiyasi

Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, disfunksional oila bu gomeostaz qonuni rivojlanish qonunidan kuchli bo‘lgan oiladir. Odatda tizimning gomeostazasi oila a’zosining simptomatik harakati bilan ta’minlanadi. Ko‘pincha bu bolaga borib taqaladi. U oilaviy proyeksiyalarni tashuvchisiga osonroq va tezroq aylanadi, chunki kattalarga bo‘lgan hissiy bog‘liqlik uning hayotining asosidir. “Paradoks va Kontraparadoks” kitobida bolalardagi xulq-atvor buzilishlari oilaviy gomeostaz uchun qanday «ish» berishiga oid ko‘plab yorqin misollar keltirilgan. Milan guruhining asosiy kontingenti shizofreniya, autizm yoki anoreksiya bilan kasallangan bolalar oilalari. Tizimli diagnostika simptom mexanizmini aniqlaydi. Buning ortidan tizimga psixoterapiya aralashuvi kiradi. Milan guruhi psixoterapevtik aralashuvning asosiy tamoyillarini ishlab chiqdi. Milan guruhini vaziyatdan xabardor bo‘lish, odamlarning xayrixohligi, o‘zgarish zarurligiga ishonish samarasiz ekanligiga ishontiradi. Simptomning ma’nosi va ahamiyati haqida to‘g‘ridan-to‘g‘ri munozaralar oila uchun faqat psixoterapevtlarning qarshilik va obro‘sini keltirib chiqaradi. Oila terapiyani hech qanday yordam olmasdan tark etadi.

Oila tizimining hayoti ikkita qonunga bo‘ysunadi: gomeostaz qonuni va rivojlanish qonuni. Gomeostaz qonuni shunday deydi: har bir tizim barqarorlik, uchun harakat qiladi. Oila uchun bu uning mavjudligining har bir lahzasida u mavjud vaziyatni saqlab qolishga intilishini anglatadi. Barqarorlikni buzish har doim ham barcha oila a’zolari uchun og‘riqli, garchi voqealar quvonchli va uzoq kutilgan bo‘lishi mumkin, masalan, bola tug‘ilishi, og‘riqli nikoh buzilishi kabilar. Shu bilan birga, rivojlanish qonuni amal qiladi: har bir oilaviy tizim to‘liq hayot aylanish jarayonidan o‘tishga intiladi. Shuni ta’kidlash kerakki, oila o‘z rivojlanishida ba’zi muqarrar ob’ektiv holatlar bilan bog‘liq bo‘lgan ma’lum bosqichlarni bosib o‘tadi. Ushbu holatlardan biri jismoniy vaqt. Oila a’zolarining yoshi har doim o‘zgarib turadi va oilaviy vaziyatni o‘zgartirishi shart. E.Erikson ko‘rsatganidek, inson hayotidagi har bir yosh davri inson amalga oshirmoqchi bo‘lgan ba’zi psixologik ehtiyojlarga mos keladi. Yosh bilan bir qatorda umuman hayotga va ayniqsa yaqinlaringizga bo‘lgan munosabat o‘zgaradi. Bu aloqa uslubini va shunga mos ravishda oilaning o‘zini belgilaydi. Bolaning tug‘ilishi, keksa odamning o‘limi - bularning barchasi oila tuzilishini va uninga’zolari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir sifatini sezilarli darajada o‘zgartiradi.
Oila tizimi ochiq tizim bo‘lib, u doimo atrof-muhit bilan almashinib turadi. Oilaviy tizim bu o‘z-o‘zini tashkil etuvchi tizim, ya’ni tizimning hatti-harakatlari maqsadga muvofiqdir va tizim o‘zgarishlarining manbayini o‘z ichiga oladi. Bundan kelib chiqadiki, oilani tashkil etadigan odamlar o‘z ehtiyojlari va motivlari ta’sirida emas, balki ushbu oilaviy tizimning ishlash qoidalari ta’siri ostida harakat qilishadi. Oila o‘zaro stereotiplar vaqt o‘tishi bilan paydo bo‘ladigan tabiiy guruhdir. Ushbu stereotiplar uning a’zolari faoliyatini belgilaydigan, ularning hatti-harakatlari doirasini belgilaydigan va ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni osonlashtiradigan oilaviy tuzilmani yaratadi. Oilaning asosiy vazifalarini bajarish uchun qandaydir hayotiy tuzilma zarur - individuallikni saqlab qolish, shu bilan birga butunlikka tegishli bo‘lish hissi paydo bo‘lishi mumkin. Qoida tariqasida, oila a’zolari o‘zlarini ushbu oila tarkibining bir qismi deb his qilishmaydi. Har bir inson o‘zini mustaqil birlik, yaxlitlikning bir turi, boshqa mustaqil birliklar bilan o‘zaro aloqada deb biladi. Har bir oila a’zosi nimaga yo‘l qo‘yilishini, qaysi b

1. Oila ustalik bilan harakat qilish tizimi sifatida

   
   

Oila jamiyat asosi, ulkan ijtimoiy kuch hisoblanadi. Unda ajdodlarimiz merosi, bugunimizning oydin sahifalari, ertangi kunimiz umidi bor. Biz shu oilada kelajagimiz egalari, millatimiz vorislarini tarbiya qilamiz. Bu maddas dargohda kechagina beshikni tebratib, bag‘rimizga bosib, ovutganlarimiz – farzandlarimiz o‘smoqda. Ona O‘zbekistonimizda ham oila hamisha muqaddas sanalgan. Oilani qo‘llab quvatlash va bola manfaatlarini muhofaza qilishga qaratilgan konstitusiyaviy normalar qator qonun va qonun osti hujjatlarida o‘z aksini topgan. Oilani, onalik va bolalikni muhofaza qilishga qaratilgan qonunlar bilan bir qator qonun osti hujjatlari qabul qilingan bo‘lib, ular jumlasiga, Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 21sentyabrdagi ”Voyaga yetmaganlar ishlar bo‘yicha komissiyalar faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi, 2002 yil 25 yanvardagi “Ayollar va o‘sib kelayotgan avlodning salomatligini mustahkamlash bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi, 2004 yil 7 sentyabrdagi “Bolalarni ijtimoiy ko‘nikma markazini tashkil qilish to‘g‘risida”gi qarorlarni misol qilish mumkin.

Farovon turmush va ahil oiladan esa bevosita, sog‘lom farzand dunyoga keladi. Davlatimiz tomonidan, joriy yilga “Sog‘lom bola yili” deb nom berilganligi farzandlarimizning sog‘lig‘i, ularning kelajagi haqida ko‘rsatilayotgan e’tibor va g‘amxo‘rlikning yana bir amaliy ifodasidir. Farzandlari sog‘lom yurtning ertasi ulug‘, maqsadi ravon bo‘ladi. Davlatimiz rahbari o‘z nutqlarida farzandning sog‘lom va barkamol bo‘lishida oilaning o‘rni naqadar beqiyos ekanligini ko‘rsatib, “Sog‘lom bolaning dunyoga kelishi, baquvvat bo‘lib o‘sib-ulg‘ayishi ko‘pgina talab va omillarga bog‘liq ekanini hammamiz yaxshi tushunamiz. Lekin ular orasida shunday o‘ta muhim, hal qiluvchi mezonlar borki, bu haqda alohida to‘xtalishni o‘rinli, deb bilaman. Biz oilani hayot davomiyligini ta’minlaydigan, kelajak nasllar taqdiriga kuchli ta’sir ko‘rsatadigan tarbiya maskani sifatida qabul qilamiz.
Kattalarga hurmat, kichiklarga izzat, odamiylik, mehr-oqibat, o‘z Vataniga, xalqiga sadoqatli bo‘lish kabi olijanob fazilatlar aynan oila muhitida shakllanadi. Shuning uchun xam oilani barkamol, sog‘lom avlodni voyaga yetkazishdagi ahamiyati beqiyosdir”, deb ta’kidlab o‘tadilar. Oilaning asosiy vazifasi xam jamiyatga fidoyi komil insonlarni yetishtirib berishdan iborat. Zero, sog‘lom bola bu sog‘lom oilaning mevasidir. Sog‘lom inson deganda, faqat jismoniy sihat-salomatlikni emas, balki o‘zbek xalqiga xos sharqona odob-axloq, milliy g‘oya va bag‘rikenglik, insonparvarlik kabi ezgu his-tuyg‘ular ruhida kamol topgan ma’nan yetuk insonni tushunishimiz mumkin. Zero, ma’naviy sog‘lom insonlar avvalo yurt tinchligi, xalq farovonligi va xalqning ertangi kuni uchun qayg‘ura oladilar.
Bevosita oiladagi sog‘lom muhit, sog‘lom mafkura, ma’naviy sog‘lom insonning tayanch manbaidir deya olamiz. Jamiyatimiz mustahkam tayanchi bo‘lmish oila nafaqat ertangi kun shaxslarini tarbiyalaydi, balki vatan va ertangi kun uchun qayg‘ura olish qobiliyatini xam shakllantira olishi shubhasizdir. Oila – har birimiz kamolga yetadigan, farzandlarimiz o‘sib-ulg‘ayadigan tabarruk dargoh. Hayotimiz mazmuni, ertangi kundan umidimiz oila bilan. Dunyoda hech kimdan kam bo‘lmaydigan barkamol avlodni tarbiyalash, Vatanimizning buyuk kelajagini barpo etishdek ulug‘vor orzu-umidlarimiz kamol topadigan beshik – oiladir. Nikohning quyi tizimi bolaning rivojlanishi uchun juda muhimdir. U unga kundalik o‘zaro munosabatlarda o‘zini namoyon qiladigan samimiy munosabatlar modelini taqdim etadi.
Nikohning quyi tizimida bola qanday qilib mehr va muhabbatni ifoda etish, stressli sherik bilan qanday munosabatda bo‘lish va tenglik asosida ziddiyatlarni yengib o‘tish misollarini ko‘radi. Bola bu yerda ko‘rgan narsasi tashqi dunyo bilan aloqada bo‘lganda uning qadriyatlari va umidlarining bir qismiga aylanadi.
Yaxshi ishlaydigan oilalarda ota-ona va bola quyi tizimlarida o‘zaro munosabatlar qoidalari ota-ona va bola quyi tizimlaridagidan farq qiladi. Shunday qilib, ota-ona va bola quyi tizimlariga qaraganda yuqori darajadagi uyg‘unlikni namoyon etadi.
Tashqi va ichki chegaralar. Kichik tizimlar o‘rtasidagi chegaralar - bu oilaviy hayotning ma’lum bir qismida oilaviy vazifalarni kim va qanday bajarishini belgilaydigan qoidalar. Har qanday tizim o‘zining tuzilishini va ishlash dinamikasini belgilaydigan o‘z chegaralariga ega. Tashqi chegaralar odatda oilaviy identifikasiyani shakllantirishga yordam beradi. Tashqi chegaralar - bu oila va ijtimoiy muhit o‘rtasidagi chegaralar. Ular oila a’zolarining bir-biri bilan va tashqi muhit bilan o‘zlarini boshqacha tutishlarida namoyon bo‘ladi. Ichki chegaralar - oxir-oqibat rivojlanishga kuchli turtki beradigan oilaning psixologik makonini tuzish. Oilaning ichki chegaralari turli xil quyi tizimlar a’zolari o‘rtasidagi hatti- harakatlardagi farq orqali belgilanadi.
Mutaxassis tomonidan oilani tizimli ravishda baholashda foydalaniladigan va chegara tushunchasi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan yana bir prinsip - bu oila tizimining ochiqlik darajasi va tizim ichida energiya-axborot almashinuvi jarayonlari, shuningdek, u va atrof- muhit o‘rtasidagi shunga o‘xshash jarayonlarning jadalligini aniqlashdir. Oilaning chegaralari har doim u yoki bu darajada o‘tkazuvchan bo‘lib, u tufayli u o‘sishi va rivojlanishi mumkin. Oilaviy tizim yangi energiya va axborot oqimiga qanchalik yopiq bo‘lsa, uning tobora o‘sib borayotgan ehtiyojlarini qondirish uchun shunchalik kam mablag ’kerak bo‘ladi. Oilaning ochiqlik darajasini baholash uning o‘sishi va a’zolarining ehtiyojlarini qondirish, shuningdek tashqi talablarga rioya qilish imkoniyatlarini aniqlash bilan bog‘liq. Bunday baholash quyidagilar haqida ma’lumot olishni o‘z ichiga oladi.
• oilaviy chegaralar qanchalik moslashuvchan;
• ma’lumot qanday «filtrlanadi» - ham oilaga kirish, ham undan kelib chiqish;
• oila a’zolaridan kim yangi ma’lumot manbai yoki uni qayta ishlash va uzatishda ishtirok etadigan;
• oila qanday qilib butunligini saqlab qoladi.
Oddiy ishlaydigan oilalarda quyi tizimlar o‘rtasidagi chegaralar aniq belgilangan va o‘tkazuvchandir. Noto‘g‘ri oilalarda chegaralar juda qattiq yoki noaniq. Birinchi holda, quyi tizimlar o‘rtasidagi aloqa keskin cheklangan; axborot almashinuvi mavjud emas. Ikkinchisida, bitta quyi tizimda bo‘lgan stresslar boshqalarga osongina tarqaladi.
Agar tashqi chegaralar qat’iy bo‘lsa (oila juda yopiq yashasa, mehmonlar kamdan-kam hollarda, ma’lum sabablarga ko‘ra va faqat taklif bilan kelib turishadi), unda oila a’zolari ko‘pincha atrofdagi dunyodan qo‘rqishadi va boshqa odamlar bilan aloqa qilish qobiliyatlari shakllanmaydi. Natijada quyi tizimlar orasidagi ichki chegaralar xiralashadi. Masalan, bunday oilalarda ota-onalar farzandlariga ko‘p vaqt ajratishlari mumkin va ko‘pincha ularning ishlariga javobgar bo‘lishadi. Belgilangan chegaralarni xulq-atvori dizayni mavjud: onasi bolasi bilan dars olib boradi va shu sababli u ular uchun javobgar emas. Ma’lum bir holat mavjud: oilaviy tizimning tashqi chegaralari qanchalik yopiq bo‘lsa, oilaviy ichki tizimlarning chegaralari shunchalik ochiq bo‘ladi. Oilaviy quyi tizimlar chegaralarining muvofiqlashishi oilada mavjud bo‘lgan koalisiyalarni belgilaydi. Quyi tizimlar o‘rtasidagi chegaralarning yetarli darajada aniq emasligi nafaqat oilaning rivojlanishi va uning a’zolarining kamolotiga to‘sqinlik qiladi, balki qarindoshlar o‘rtasidagi koalisiyalar (uyushmalar)ning shakllanishiga ham hissa qo‘shadi. Koalisiyalar odatda triangulyasiyani o‘z ichiga oladi: oilaning boshqa ikki a’zosi o‘rtasidagi ziddiyatni hal qilish uchun uchinchi shaxsdan foydalanish.
Oila qoidalari. Oilani ma’lum qoidalar asosida ishlaydigan tizim sifatida qarash mumkin. Uning a’zolari o‘zini takrorlanadigan tashkiliy modelga muvofiq tutishadi. Ba’zi oilaviy qoidalar ochiq belgilanadi, masalan: «Kattalar gaplashayotganda bolalar gaplashmasligi kerak», «Eshikni ochishdan oldin taqillat», «Onangning ruxsatisiz muzlatgichdan ovqat yeyolmaysan», «Hech qachon ovozingni ko‘tarma», va boshqalar. Boshqa qoidalar yashiringan, ular odatda oilada yuzaga keladigan takrorlanadigan vaziyatlardan kelib chiqadi. Yashirin qoidalar juda kuchli, chunki ular parda ortida o‘rnatiladi va sirli tuyg‘uni yaratadi: «Jinsiy narsa haqida gapirmang, bu onani xafa qiladi», «Qizlar uy ishlarini bajarishga odatlanishlari kerak, o‘g‘il bolalar esa erkaklar ishini bajarishi kerak».
Jamiyat va madaniyat tomonidan belgilab qo‘yilgan qoidalarni ko‘plab oilalar baham ko‘rishadi va ma’lum bir oila uchun yagona bo‘lgan qoidalar mavjud. Har bir inson oilaviy hayotning madaniy qoidalarini biladi: masalan, hamma ota-onalar farzandlari oldida mehr qo‘ymasligi kerakligini biladi. Noyob qoidalar faqat oila a’zolariga ma’lum.
Qoidalar oilaviy hayotning turli jabhalariga iyerarxiyadagi rollarni, funksiyalarni va joylarni taqsimlashdan tortib, kundalik hayotgacha va o‘z fikrlaringiz va his-tuyg‘ularingizni ochiq ifoda etishga ruxsat berish uchun qo‘llaniladi. Qoidalar oilada nima qilish mumkin va mumkin emasligini, nima yaxshi va yomon deb hisoblanishini ko‘rsatadi, ya’ni ular oilaviy mafkura elementini ifodalaydi.
Qoidalar hayot siklining turli bosqichlarida paydo bo‘ladi, ko‘pincha bir-biriga zid keladi va shuning uchun qarindoshlar doimo ular haqida kelishib olishlari kerak. Shuningdek, oila a’zolari o‘zlarining konstruktiv bo‘lmagan hatti-harakatlari bilan ularni qoniqtirmaydigan qoidalarni o‘rnatishga undashadi. Gomeostaz qonuni oilaviy qoidalarni doimiy ravishda saqlashni talab qiladi. Ularni o‘zgartirish barcha oila a’zolari uchun og‘riqli daqiqadir. Agar oiladan kimdir yoki begonalar (mehmon, o‘qituvchi) qoidani buzsa, u istalmagan odamga va hatto oilaning dushmaniga aylanishi mumkin.
Qattiq (qattiq kodlangan va o‘zgartirish qiyin) qoidalar oilaning ishlashini buzadi. Ularni o‘zgartirish mumkin bo‘lgan joyda, yana muzokara olib borish mumkin bo‘lgan joyda, oilaviy buzilish kam uchraydi. Oilaviy qoidalar va qoidalarning yo‘qligi, shuningdek, ruhiy salomatlikka jiddiy xavf tug‘diradi.
Huquqbuzarlik qilib yuradigan ko‘plab bolalar va o‘spirinlar ana shunday oilalardan. Qoidalar va me’yorlarning noaniqligi, ularning nomuvofiqligi, aniqlik yo‘qligi xavotirning kuchayishiga yordam beradi, chalkashliklarni keltirib chiqaradi, shaxs va oilaning beqarorligiga olib keladi. Oila qoidalari o‘zaro bog‘liq va birgalikda oilaviy munosabatlar tizimini o‘zaro ta’sir standartlarini tashkil etadi.
O‘zaro ta’sir o‘tkazish standartlari (stereotiplari) - bu oila a’zolarining o‘zini tutishining barqaror usullari, ularning harakatlari va xabarlari, ko‘pincha takrorlanadi. O‘zaro ta’sir st tandartlarining namunalari: oila a’zolarini bir-biriga hazillashishi, hurmatni ta’kidlash, noroziligini doimiy ifoda etish va boshqalar. Bunday stereotiplarda, odatda, oila a’zosiga (a’zolariga) nisbatan ma’lum bir hissiy munosabat hukmronlik qiladi: ayblash, g‘azablanish, qabul qilish, hayrat, nafratlanish, begonalashtirish , azoblanish, tashvish va h. k.
Oila a’zolari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir standartlari muloqotda namoyon bo‘ladi, bu yerda muloqot oilada yuz beradigan har qanday hodisani anglatadi. Kechikish va sukunat, ochiq suhbat va umumiy o‘yin- kulgilar, xaridlar va ovqat tayyorlash - bularning barchasi ushbu tizim uchun ma’lumot beruvchi, maxsus, noyob aloqadir. Aftidan aloqa yetishmasligi ko‘rinadigan bo‘lsa ham, sukunat kuchli ma’lumot beruvchi xabardir. Shu bilan birga, bir oilaning bir a’zosining hatti-harakati standarti boshqasining standarti bilan chambarchas bog‘liq va hatto uni (axborot aylanishini) boshqaradi. Oilada ko‘plab takrorlanadigan hodisalar mavjud va ularning har biri uning barcha a’zolari uchun o‘ziga xos xabardir.
Barcha o‘zaro ta’sir standartlarini ba’zi xabarlarni o‘z ichiga olgan oilaviy aloqa aktlari sifatida ko‘rish mumkin, ya’ni ular oila a’zolari uchun ma’lum ma’noga ega. Muloqot yaqinlaringiz o‘rtasida ma’lumot almashish jarayonini ta’minlaydigan bir necha bosqichlarga bo‘linadi: 1) xabar tarkibini tanlash, 2) uni kodlash, 3) yetkazish, 4) javob xabarining tarkibini tanlash.

2.