Oksidlar Elementlarning kislorodli birikmalari oksidlardir

Na2O CaO Al2O3 CO2 N2O5,
Asosli oksidlar
Metallarning kislorod bilan hosil qilgan ko'pchilik oksidlari asosli oksid
hisoblanadi. Na2O, K2O, MgO, CuO, BaO, CaO,FeO kabi oksidlar ularga misol
bo'ladi. Bu oksidlarni asosli deyilishiga sabab, ularga tegishli asoslar muvofiq
keladi. Masalan, Na2O ga NaOH (natriy gidroksid), CaO ga Ca (OH) 2, CuO ga
Cu(OH) 2 muvofiq keladi. Asosli oksidlar, asosan metallarning oksidlari bo’lib ,
metall atomlari musbat (+1,+2,+3….) oksidlanish darajasiga ega bo’lib, kislorod
atomlari (-2) oksidlanish darajasiga ega bo’ladi.Kislorod atomi II valentli, metal
atomlari I,II, ba’zan III valentli bo’ladi.
Olinishi. 1. Asosli oksidlar metallar bevosita kislorod bilan birikkanda hosil
bo'ladi:
4Na+O2→2Na2O; 2Ca+O2→2CaO
2.Asoslar (gidroksidlar)ning parchalanishidan hosil bo'ladi:
Ca(OH)2→ CaO + CO2 ;
Cu(OH)2 → CuO+H2O;
2Fe(OH)3 → Fe2O3+3H2O ;
3. Tuzlarning parchalanishidan hosil bo'ladi:
СаСО3 → CaO + CO2;
(CuOH)2CO3 → 2CuO+H2O+CO2;
Mg(HCO3)2 →MgO + H2O + 2CO2;
Cu(NO3)2→ CuO + NO + O2 ;
Na2CO3 → Na2O + CO2;
Ca3(PO4)2→CaO + P2O5;
4.Metall sulfidlarini kuydirish yo’li bilan olinadi:
2CuS + 3O2 → 2CuO + 2SO2 ;
2MnS + 3O2 →2MnO + 2SO2
Kimyoviy xossalari. 1. Asosli oksidlarning ayrimlari oddiy sharoitda suv
bilan birikib suvda eriydigan asos (ishqor)lami hosil qiladi:
K2O + H2O→2KOH;
СаО+Н2О→Са(ОН)2;
MgO+H2O→Mg(OH)2;
2. Kislotalar bilan reaksiyaga kirishganda tuz va suv hosil bo 'ladi:
CuO + H2SO4→CuSO4 + H2O;
FeO + 2HCl→FeCl2 + H2O;
CaO + 2CH3COOH → Ca(CH3COO)2 + H2O;
CuO + 2HNO3 →Cu(NO3)2 + H2O;
3. Kislotali oksidlar bilan reaksiyaga kirishganda tuz. hosil bo 'ladi:
CaO + CO2 →CaCO3;
CaO + P2O5 →Ca3(PO4)2;
FeO + SiO2 → FeSiO3;
Na2O + CO2 → Na2CO3;
K2O + SO2 → K2SO3;
Fizikaviy xossalari. Asosli oksidlarning barchasi qattiq moddalar bo’lib,
kristall va amorf tuzulishga, o’ziga xos rangga ega : FeO (qoramtr) Ag2O, CuOqora, CaO,Na2O,K2O,MgO,MnO-oq rangli , CoO-ko’kimtir yashil, NiO-yashil.
73
Ishqoriy metallarning oksidlari suvda yaxshi eriydi , ishqoriy-yer metallari
oksidlari qisman, boshqa asosli oksidlar suvda yomon eriydigan moddalar.Yuqori
tempraturalarda suyuqlanuvchan, elektr tokini o’tkazmaydigan birikmalardir.
Ishlatilishi. Tabiatda uchraydigan asosli oksidlardan temir (FeO, Fe2O3,
Fe3O4 va mis CuO oksidlari bevosita metall (temir va mis) olishda xomashyo
sifatida ishlatiladi. ZnO, Fe2O2 va Cr2O2 kabi oksidlar bo'yoqlar tarkibini tashkil
qiladi.
Bir qator metallarni kislorodsiz tabiiy birikmalardan ajratib olishda oraliq
mahsulot sifatida ulaming oksidlari hosil qilinib, keyin metall ajratib olinadi.
Kalsiy oksid - CaO .Turmushda keng qo'llaniladigan asosli oksidlardan
biri. kalsiy oksid. U tabiatda keng tarqalgan tabiiy ohaktoshni (CaCO3) kuydirish
yo'li bilan olinadi. CaO -so'ndirilmagan ohak qurilish sanoati uchun asosiy xom
ashyo materiali bo’lib hisoblanadi.Undan turli qorishmalar, sement tayyorlanadi.
Tuproqning kislotaliligi ortib ketganda ma’lum miqdorda uni neytrallash uchun
ham ishlatiladi. Daraxtlar va boshqa o’simliklardagi zararkunandalarni bartaraf
etish uchun uning suvli eritmalaridan foydalanish yaxshi natija beradi. Kimyoviy
moddalar ishlab chiqarishda ham katta ahamiyatga ega , metallurgiya va oziqovqat sanoatida ham ishlatiladi.
Kislotali oksidlar
Suv bilan ta’sirlashib kislotalarni hosil qiluvchi oksidlarga kislotali
oksidlar deyiladi. Metallmaslaming kislorod bilan hosil qilgan birikmalari kislotali
oksid hisoblanadi. СO2, SO2, P2O5, SO3, N2O5, CI2O7 kabi oksidlar ularga misol
bo'ladi. Bu oksidlami kislotali deyilishiga sabab ularga tegishli kislotalar muvofiq
keladi. Masalan, CO2 ga H2CO3 (karbonat kislota), SO2 ga H2SO2, (sulfit kislota),
P2O5, ga H3PO4 (ortofosfat kislota), SO3 ga esa H2SO4 (sulfat kislota) N2O5 ga
HNO3 (nitrat kislota) , CI2O7 ga HCIO4 (perxlorat kislota) muvofiq keladi.
Ayrim yuqori valentlikka ega bo'lgan metallaning oksidlari ham kislotali
oksidlar xossasiga ega bo'ladi. Bunday oksidlarga СгО3 (xrom (VI)-oksid), Mn2O7
(marganes (VII)-oksid) MnO3 (marganes (VI)-oksid)lar misol bo'lib, ularga
74
H2CrO4 (xromat), HMnO4 (permanganat) va H2MnO4 (manganat) kislotalar
muvofiq keladi. Сг2О3, Mn2O7, MnO3 kabi metallarning yuqori oksidlanish (+6,
+7….) darajalaridagi oksidlari kiradi. Ularni “angidrid” lar (suvsizlantirilgan
kislotalar) nimi bilan yuritiladi.
Nomlanishi. Odatda kislotali oksidlami nomlashda metallmasning nomi yozilib,
undan keyin qavs ichida uning valentligi yoziladi va oksid so'zi qo'shiladi.
Masalan,
CO2 - uglerod (IV)-oksid; SO3 - oltingugurt (VI)-oksid N2O3 - azot (III)-oksid
Olinishi. 1. Kislotali oksidlar metallmaslar bevosita kislorod bilan birikkanda
(kislorod muhitida yonganda) hosil bo'ladi:
1.Metallmaslarning havo kislorodida yonishi natijasida:
C + O2→ CO2 ;
S + O2→ SO2;
4P + 5O2 → 2P2O5;
2.Kuchsiz (beqaror) kislotalar tuzlariga kuchli kislotalar ta’sir ettirib, ba’zi hollarda
qizdirish natijasida:
Na2CO3 + 2HCl → 2NaCl + H2O + CO2 ↑
K2SO3 + 2HCI → 2KCI + H2O + SO2 ↑
Na2SiO3 + H2SO4 → Na2SO4 + H2O + SiO2
3.Birikmalarni oksidlash (yondirish) usuli bilan:
4NH3 + 5O2 → 4NO + 6H2O
2NO + O2 → 2NO2
CuS + O2 → CuO + SO2
2CO + O2 → CO2
4.Kislotalar tarkibidan suvni ajratish (degidratlash) usuli bilan:
H2SiO3 → SiO2 + H2O
H2CO3 → H2O + CO2 ↑
HClO4 + P2O5 → H3PO4 + CI2O7
H2C2O4 → H2O + CO2 + CO
75
5.Metall oksidiga metallmaslarning ta’siri natijasida:
HgO + 2CI2 → HgCI2 + CI2O (gipoxlorid angidridi)
6.Metallar va metallmaslarga kislota eritmalarini ta’sir ettirish yo’li bilan hosil
qilinadi:
Cu + 4HNO3(k) → Cu(NO3)2 + 2NO2 + 2H2O
Cu + 2H2SO4(k) → CuSO4 + SO2 + 2H2O
2H2SO4 + C → 2SO2 + 2H2O + CO2
Kimyoviy xossalari. 1. Suv ta’sirida tegishli kislotalarni hosil qiladi:
2NO2 + 2H2O → HNO3 + HNO2
SO2 + 2H2O → H2SO3
P2O5 + 2H2O → H3PO4
MnO7 + H2O → HMnO4
2.Asos (ishqor)lar bilan reaksiyaga kirishib tuz va suv hosil qiladi:
CO2 + 2NaOH → Na2CO3 + H2O yoki CO2 + 2NaOH → NaHCO3
SO3 + KOH → K2SO4 + H2O yoki SO3 + KOH → KHSO4
N2O5 + Ca(OH)2 → Ca(NO3)2 + H2O
2Cu(OH)2 + CO2 → (CuOH)2CO3 + H2O
3.Asosli oksidlar bilan birikib tuzlarni hosil qiladi:
CO2 + Na2O → Na2CO3
CaO + CO2 → CaCO3
K2O + SiO2 → K2SiO3
MnO + SO3 → MnSO4
Fizikaviy xossalar. Kislotali oksidlar gazsimon (CO2 , SO2) , suyuq ( SO3 ,
Cl2O5,) , qattiq (P2O5, N2O5 , Сг2О3, Mn2O7) holatlarda bo’ladi. Ayrimlari suvda
kam eriydi (SiO2), gazsimon oksidlarning bosimi ortishi bilan suvda eruvchanligi
ortadi. Suvli eritmalari nordon ta’mli bo’ladi. Ular Сг2О3 – qizg’ish sariq , P2O5,
N2O5 , SiO2 oq rangli, V2O5 - sariq , Mn2O7 – qoramtr binafsha ranglarda bo’ladi.
Ishlatilishi. Karbonat angidrid – CO2 . Karbonat angidrid havoning doimiy
tarkibiy qismi bo’lib , uning 0.03 % ini tashkil etadi.O’simliklarning asosiy
ozuqasi.Barcha yashil o’simliklar havodan bargi orqali karbonat angidridni , ildizi
orqali suvni olib , quyosh nuri ta’sirida ularni organik ozuqa moddalarga –
qandlarga aylantiradi va havoga kislorodni ajratib chiqaradi. Bu jarayon –
fotosintez deb ataladi.
Karbonat angidriddan salqin ichimliklarni gazlashda keng
foydalaniladi.Sovituvchi vosita sifatida karbonat angidridning qattiq holga
keltirilgani – “ quruq muz” dan foydalaniladi. Karbonat angidrid kir yuvish sodasi,
ichimlik sodasi va boshqa ko’plab moddalar ishlab chiqarish uchun xom ashyo
sifatida ishlatiladi[48].
Kremniy (IV) oksid SiO2 - kremniy (IV) oksid ham tabiatda keng
tarqalgan oksid bo’lib, asosan, qum shaklida uchraydi. Qum eng muhim qurulish
materiallaridan hisoblanadi. Kremniy bu oksidining kristall tuzulishi o’ziga xos
bo’gan turi kvars deb ataladi. Ultrabinafsha nurlarni to’liq o’tkazish xuxusiyatiga
ega bo’lganligi uchun kvars tibbiyotda ultrabinafsha nur bilan ishlovchi
asboblarda qo’llaniladi. Qiyin suyuqlanuvchan bo’lganligi undan kimyoviy shisha
idishlar tayyorlash imkonini beradi. Kvarsning turli tabiiy ko’rinishlari : ametist ,
sapfir , xalsedon, yoqut minerallari –qimmatbaho va yarim qimmatbaho zargarlik
toshlari sifatida ham ishlatiladi. Undan tashqari , yarimo’tkazgichlar fizikasi uchun
kremniy yarimo’tkazgichi tayyorlashda asosiy material hisoblanadi.