Олар тиришилик хызметинде 81р 3ыйлы 18мийетли рол ат3арады

ЛИПИДЛЕР
%симлик 81м 8ай7ан то3ымаларыны4 3урамында белок 81м углеводлар менен бир 3атарда майлар (липидлер) 81м май сыя3лы затлар ушырайды.
Липидлер су7да еримейту2ын органикалы3 бирикпелер болып, эфир ямаса хлороформ, бензол, спирт 81м бас4ада органикалы3 ериткишлерде 81р 3ыйлы ери7ше4ликке ийе бол2ан майсыман ямаса майлы затлар болып есапланады.
Олар тиришилик хызметинде 81р 3ыйлы 18мийетли рол ат3арады.
Липидлерди4 хызметине т5мендегилер киреди:
1. Си4ири7ше4ликке биологиялы3 мембраналарды4 т1сири;
2. нерв импулсинде 3атынасы7;
3. Торлар аралы3 3атынаста 3атнасы7;
4. энегетикалы3 резервти пайда ети7;
5. 5симлик 81м 8ай7анларда суйды ийтери7ши 81м ыссылы3ты са3лайту2ын 3атламларды д6зи7;
6. орган 81м то3ымаларды механикалы3 т1сирлерден 3ор2а7.
Липидлерди4 биологиялы3 роли ж6д1 к5п т6рли, бира3 олар тийкарынан– тор мембраналарын д6зи7 сыя3лы д6зилис хызметин ат3арады. Липидлерге нейтрал майлар 81м майсыман затлар (липоидлар) киреди. Липидлер то3ымалардан органикалы3 ериткишлер (хлороформ, спирт, эфир, бензол 81м т.б) ж1рдеминде экстракцияланады.
Липидлер 5з 3урамында спирт пенен т1сиплесип 3урамалы эфир пайда етету2ын май кислота 3алды3ларын тутады. Оны4 3урамына спирт сыпатында глицерин киреди, бира3 сфингозин аминоспирти де кири7и м6мкин. Липидлерди4 окислени7инен к5п му2дарда энергия ажыралып шы2ады (1г-38,94103Дж). Е4 ке4 тар3ал2ан лиридлер – бул нейтрал майлар болып (ямаса ацилглицероллар) к5пшилик организм ушын жаныл2ы есапланады. Организмдеги химиялы3 реакцияларды4 н1тийжесинде ажыралып шы2ату2ын энергияларды4 к5пшилик б5леги нейтраль майларда топланады. Поляр емес липидлер менен биргеликте полярлы липидлерде болады.
Олар торлы мембраналарды4 я2ный тийкар2ы метаболик процесслер 5тету2ын орынларды4 баслы компонентлери болып есапланады. Торлы мембраналарды4 к5пшилик 31сийетлери оларда поляр липидлерди4 болы7ына тийкарлан2ан.
Тор 81м то3ымаларда липидлер еки т6рли 8алда топланады: протоплазматик майлар сыпатында клетка д6зилисыны4 формасын пайда етеди, оларды4 му2дары организмде 5згермейди. Екинши т6р майлар болса запас яки резерв майлар деп аталып, б6йрек, ж6рек, ба7ыр, 3арын бослы3ы 81м тери астында топланады. Булар а73атланы72а, жасына 81м физиологик 8ал2а 3арай му2дары 6згерип турады.
А73атланы7да липидлерди4 18мийети
Липидлер адамларды4 а73атлы3 затларыны4 тийкар2ы б5леги болып есапланады (6лкен жаста2ы адам организмине а73атлы3 затлар менен 90г 1тирапында 8ай7ан 81м 5симлик майлары келип т6седи). №аррылы3 жасларында су7ы3 климатта аз физикалы3 жумыс ислегенде май2а талап т5менлейди, ал к5п физикалы3 жумыс ислегенде керисинше артады. А73атлы3 зат майларыны4 18мийети о2ада к5п т6рли. Майлар адамларды4 а73атланы7ында 6лкен энергетикалы3 18мийетке ийе болады. Майларды4 жо3ары калория2а ийе болы7ы организм к5п энергия жумса2анда айры3ша энергетикалы3 бахаллы33а ийе болады.
1г май окисленгенде организм 38,9 кДж (9,3 ккал); 1г белок ямаса углевод окисленгенде -17,2 кДж (4,1 ккал) энергия алады. Соны4 ушын энергетик к5з-3арастан майлар ж6д1 6лкен 18мийетке ийе.
Майлар А, Д, Е 81м т.б витаминлер ушын ериткишлер болып табылады. Майлар менен биргеликте организмге айырым жо3ары тойынба2ан кислоталар (липол, липолен, арахидон) келип т6седи. Бул кислоталар алмасы72а болмайту2ын май кислоталары категориясына киреди я2ный адам то3ымалары оларды синтезле7 у3ыплылы2ына ийе болмайды. Сондай-а3 бул кислоталар «Ф-витамини» топарынада киреди.
Нормал а73атланы7да а73атлы3 майлары тен тар3алмайды: (липидлер мийде, мийшеде, ба7ырда; нейтрал майлар -сары майда, шош3а майында; жо3ары тойынба2ан майлар 5симлик майларында болады).
Майларды4 классификациясы
Майлар д6зилисине 3арай 6ш 6лкен класс3а б5линеди: 1пи7айы майлар, 3урамалы майлар 81м липоидлар.
!пи7айы майлар №урамалы майлар Липоидлар
↓ ↓ ↓
нейтрал майлар фосфолипидлер стеринлер, стероидлар,
(триглецеридлер), гликолипидлер каротиноидлар,
мумлар цереброзидлер терпиноидлар
(ацикли яки моноцикли липидлер) (полицикли липоидлер)

Глицерин Триглицерид (триацилглицерин)

Майлар2а гидрофоб топарларды4 к5п болы7ы себепли олар су7да еримейди, органикалы3 ериткишлерде: эфирде, бензол, толуол, хлороформ 81м хлорэтанда жа3сы ерийди.

СН2  СН СН2 + 3КОН  СН2  СН СН2 + 3RCOОK
     
СОR1 СОR1 СОR1 ОН ОН ОН

*1зир 600 ден арты3 1пи7айы майларды4 т6рлери аны3лан2ан.

Майлар 3урамында узын углеводород шынжыры май кислоталар барлы2ы 81м кислород ж6д1 кемлигине4 81рбир грамм май оксидленгенде к5п му2дарда су7 молекулалары пайда болады. Кем су7лы ш1риятта жасайту2ын 8ай7анларды4 су72а талабы м1селен, т6йелерди4 уза3 су72а шыдамлы2ы, м1йекткн ш5же шы2арда су72а бол2ан талабы 1сиреси май кислотларыны4 оксидлени7и есап3а алынады.
Майлар жо3арыда к5рсеткенимиздей энергия дереги сыпатында су7ы3тан са3ланы7да, механикалы3 жара3атланы7дан тери астында2ы майлар са3лайды. Оларды4 айырымлары витаминлик 7азыйпасында ат3арады. Фосфолипидлер 81м липопротеинлер тор мембранасында зат 81м ионларды4 3оз2алысын т1мийнлейди. Липопротеинлер митахондрия 81м хлоропластлар 3урамында ушырайды. Цереброзидлер орайлы3 нерв системасыны4 д6зилисине киреди 81м 81р 3ыйлы токсин 81м бактериялар2а 3арсы г6реси7де 3атнасады. Майларды натрийли 81м калийли силтилер менен 3айта ислеп, санаатда сабын алынады.
Майларды характерле7ши бир 3атар к5рсеткишлер болып, олардан 1мелий 18мийетке ийе бол2ан айырымлары физика-химиялы3 31сийетлерин к5рсетеди. Булар2а кислоталы3, йодлы3, сабынланы7 санлары 81м майларды4 ери7 температурасы киреди.
1г май 3урамында2ы еркин май кислоталарын нейтралла7 ушын жумсал2ан калий силтисини4 мг му2дары – майларды4 кислоталы3 саны деп аталады.
!детте, 5симлик майлары 3урамында Еркин май кислоталар ж6д1 кем ушырасады, сонлы3танда оларды4 кислоталы3 саны киши болады. Уза3 м6ддет са3ланып 3ал2ан 81м шийки тухымнан таярлан2ан майларда Еркин май кислоталарыны4 му2дары жо3ары болады, усы себепли оларды4 кислоталы3 саны жо3ары.
100г майды бириктирип ал2ан йодты4 грамм му2дары- майларды4 йодлы саны (нI) деп аталады. Бул к5рсеткиш- майларды4 3урамына кирету2ын май кислоталарыны4 тойынба7шылы3 д1режесин к5рсетеди.
R-CH=CH-R + I2  R-CH(I)-CH(I)-R
Йодлы сан 3анша 6лкен болса, май сонша суйы3 болады, 1детте, оларды азы3-а73ат сыпатында пайдаланып болмайды. Лекин олардан боя7лар, лак, алиф 81м бас3алар таярла7да пайдаланылады.
Йод саны 85 тен киши бол2ан майлар 3ур2амайту2ын, ал 130 дан жо3ары бол2ан майлар жа3сы 3ур2айту2ын болып есапланады.
нI пахта майы=110, нI соя майы=130, нI зы2ыр майы=174

Тропик м1млекетлерге 5сету2ын 5симликлер майыны4 йод саны киши болып, майы 1детте 3атты, керисинше ар3а районларда 5сету2ын 5симликлер майы суйы3 болып, йодлы саны 5лкен болады. №убладан Ар3а2а бар2ан сайын, олар майыны4 йод саныда артып барады. М1селен, Ташкент ш1риятында 5сирилген зы2ырды4 йод саны-154, Москвада-180, Архангелскиде-195 ке те4.

1г май 3урамында2ы Еркин 81м байланыс3ан май кислоталарын нейтралла7 ушын жумсал2ан калий силтисини4 му2дары- майларды4 сабылланы7 саны деп аталады.
Майлар уза3 7а3ыт са3лан2анда аш3ылтым, жаман д1мли болып 3алады. Олар су7, ха7а 81м жа3тылы3 нуры т1сиринде бузылады. Майларда тойынба2ан май кислоталарыны4 му2дары к5п болса Т 3айна7 т5мен болады. Майларды4 3урамында к5бирек олеин (30%), пальмитин (15-50%) кислоталары, ал пахта майы 3урамында линол 81м линолен кислоталар к5п болады.
Т6рли 8ай7ан 81м 5симлик то3ымаларына4 ажыратып алын2ан т1бий2ый майларды сабынланы7 жолы менен анализ 3ылын2анда, оларды4 3урамында С4-С26 атом2а ийе тойын2ан, тойынба2ан ту7ры шынжырлы 81м тарма3лан2ан бир 3анша са3ыйналы май кислоталары аны3лан2ан.
Адам 81м 8ай7ан организминдеги к5пшилик тойынба2ан май кислоталары С9 81м С10 жа1дайларда 3ос байланыс3а ийе болады.
Т1бий2ый май кислоталарын ш1ртли т6рде 6ш топар2а ажыраты72а болады (тойын2ан, монотойынба2ан, политойынба2ан).
Тойын2ан май кислоталарына:
Май С4 СН3(СН2)2СООН Пальмитин С16 СН3(СН2)14СООН
Капрон С6 СН3(СН2)4СООН Стеарин С18 СН3(СН2)16СООН
Каприл С8 СН3(СН2)6СООН Арахин С20 СН3(СН2)18СООН
Каприн С10 СН3(СН2)8СООН Беген С22 СН3(СН2)20СООН
Лаурин С12 СН3(СН2)10СООН Лигноцерин С24 СН3(СН2)22СООН
Миристин С14 СН3(СН2)12СООН
Монотойынба2ан май кислоталарына:
Кротон С4 СН3СН=СН-СООН
Пальмитоолеин С16 СН3 (СН2)5СН=СН(СН2)7-СООН
Олеин С18 СН3 (СН2)7СН=СН(СН2)7-СООН
Эрук С22 СН3 (СН2)7СН=СН(СН2)11-СООН
Неврон С24 СН3 (СН2)7СН=СН(СН2)13-СООН
Политойынба2ан май кислоталарына:
Линол С18 СН3(СН2)4СН=СНСН2СН=СН(СН2)7-СООН
Линолен С18 СН3(СН2)4СН=СНСН2СН=СНСН2СН=СН(СН2)7-СООН
Арахидон С20 СН3(СН2)4СН=СНСН2СН=СНСН2СН= СНСН2СН=СН(СН2)7-СООН
Булардан тыс3ары т1биятта т5мендеги май кислоталарыда ушырасады.
Тубуркулостеарин С19 СН3(СН2)7СН(СН3) (СН2)8СООН
Цереброн С24 СН3(СН2)21СН(ОН)СООН
Майлар2а т1н бол2ан 18мийетли 31сийетлерден бири тойынба2ан май кислоталарда2ы 3ос байланыста водород атомын бириктири7 жолы менен барату2ын гидрогенле7 реакциясы. Н1тийжеде суйы3 майлар 3атты май2а айланады (маргарин). Азы3-а73ат санаатында бул 6лкен 18мийетке ийе.
Майлар 3урамында тойын2ан май кислоталары к5п болса 3атты болып олар2а 8ай7ан майлары киреди. %симлик майларыны4 3урамында тойынба2ан май кислоталары к5п болады, олар суйы3 майлар деп аталады.
Майлар Адам жасына, нерв системасына 81м а73атланы7 режимине байланыслы топланады. Нормаль адамларда дене а7ырлы2ыны4 10-20% ин 3урайды. Шош3аларда-50%, 5симлик тухымларында 40-50% майлар болады.
Т1бийий майлар яки триглицеридлер 81р 3ыйлы д6зилген:

О О О
  

СН2 –О – С - С17Н33 СН2 –О – С - С15Н31 СН2 –О – С - С17Н35
  
СН –О – С - С17Н33 СН –О – С - С15Н31 СН –О – С - С17Н35
  
СН2 –О – С - С17Н33 СН2 –О – С - С15Н31 СН2 –О – С - С17Н35

Триолеин Трипальметин Тристеарин

Мумлар. Липидлерди4 бул топары майларды4 3урамында2ы глицеринни4 орнына узын шынжырлы спирт болы7ы менен пары3ланады. Мумлар 3урамы: цетил- С16Н33ОН; церил- С26Н53ОН 81м мирицил- С30Н61ОН спиртлеринен турады.



олеин кислотасы олеин спирти
Мум

М1селен, пал 81рре мумыны4 тийкар2ы массасын палмитин кислотасыны4 мирицил спирти менен пайда еткен 3урамалы эфири де7ге болады: СН3 (СН2)14С(О)О(СН2)29СН3.

%симлик н17шесин, жапыра2ын, г6лжапыра3лары, мий7е 3абы2ын майлап турату2ын мум- узын шынжырлы бирлемши 81мде екилемши спиртлер, кетонлар, парафин углеводородлар менен бирге ушырасату2ын Еркин яки эфир формада байланыс3ан узын шынжырлы май кислоталардан ибарат. *ай7ан организминде, балы3лар липидинде жо3ары молекулалы спиртлерди4 май кислоталары менен пайда еткен 3урамалы эфирлери ушырайды. Булар 3атарына 3ан плазмасында 81м то3ымаларда ушырайту2ын к5п са3ыйналы спирт- холестиринни4 май кислоталар менен бол3ан эфири де киреди. Мумлар санаатда т7рли мазлар, помадалар, шамлар таярла7 81м жылтыраты7шы затлар таярла7да пайдаланылады.
Фосфолипидлер. Фосфолипидлерди бас3аша глицерофосфатлар депте атайды, тийкарынан тор мембранасы 3урамында ушырасады.
Фосфоглицеридлерде глицеринни4 бирлемши гидроксиль топарларыны4 бири май кислотасы менен емес, ал орто-фосфор кислота 3алды2ы менен тутас3ан, я3ный фосфолипидлерди4 барлы2ы ушын д1слепки зат сыпатында глицерин молекуласы емес, ал глицерофосфор кислотасы (А) тийкар болады. Фосфоглицеридлер ассиметрик углерод атомына ийе, сонлы3танда D-глицеро-1-фосфат (Б) ямаса L-глицеро-3-фосфат (C) 8алында ушырасады.

A B C

Фосфатидлер май сыя3лы 3атты затлар болып, ренсиз, 8а7ада тез 3арайып кетеди. Олар органик ерити7шилерде жа3сы ерийди. Фосфатидлер 3урамында фосфат кислота 81м азотлы тийкарлар бол2анлы2ы ушын олар реакцион у3ыплылы2ы ж6д1 жо3ары. Олар бир 7а3ытта да гидрофоб 81м гидрофилл топарысына ийе бол2анлы3тан мембранада ярым 5ткизи7шиликти т1мийинлейди. олар хлоропластрларда, собы3лы 81м майлы 5симликлерди4 тухымында к5п болады. Фосфатидилэтаноламин 81м фосфатидилхолин жо3ары 5симликлерди4 81м 8ай7анларды4 организминде ушырасады.

Фосфатидилэтаноламин Фосфатидилхолин (лецитин)

Фосфолипидлер 3урамында2ы азотлы тийкарлар2а 2арап глицерофосфат, лецитин яки холинфосфатлар, кефалин яки коламинфосфатлар, серинфосфатлар 81м инозитфосфатлар 8алында ушырасады. А3ыр2ы жыллары инозитфосфатлар2а 6лкен 18мийетке берилмекте.

Фосфатидилсерин

Стерин 81м стероидлар. Стеринлер (стероллар) 8ай7анлар, 5симлик 81м микроорганизмлер д6нясында ке4 тар3ал2ан липидлерди4 арна7лы топарлары болып табылады. Бас3а липидлерге салыстыр2анда сабынланба7лы менен пар3ланады. Биологиялы3 18мийетке ийе бул бирикпелерди4 барлы3 71киллери 3урамында –ОH топарысында ийе бол2анлы3тан оларды стероллар депте атайды. Стероллар полициклик кристалл 8алында2ы спиртлер болып, циклопентанопергидрофенантренни4 (ЦППФ) скелетине ийе, холестан деп аталы7шы углеводородты4 ту7ындылары болып есапланады.

Барлы3 стеринлер холестенни4 3-окситу7ындылары болып табылады. *ай7анларда- зоостеринлер, 5симликлерде- фитостеринелр, микроорганизм-лерде- микостеринлер ушырасады.
Холестерин- зоостеринлерди4 е4 18мийетли 71кили болып, 3урамында 27C атомынан турату2ын к5п са3ыйналы тойынба2ан спирт. Ол организмни4 барлы3 то3ымаларында, 1сиресе нерв то3ымаларында, 5т тасында (грекше «chole»- «5т» дегенди билдиреди), тор мембранасында ушырасады.

Холестерин (холестерол)

Холестерин 3ан плазмасында еркин 81м май кислотасыны4 этерификациялан2ан 3урамалы эфири 8алында болады. №ан плазмасы липопротеинни4 тийкар2ы компоненти есапланады. №ан плазмасында2ы холестеринни4 улы7ма му2дары-100 мл (-200 мг).

Холестерин эфири

Буны4 4/1 б5лими Еркин холестеринге с1йкес келеди. Плазмада2ы дерлик барлы3 холестеринлер плазманы4 белок фракциялары менен комплекс пайда етип, липопротеинлер 8алында ушырасады. Улы7ма холестеринни4 -50% тен арты2ы плазма белокларыны4 -глобулинлери менен, 3ал2анлары болса, 1- 81м 2- глобулин фракциялары менен байланыс3ан болады. Стеринлер (холестерин) ба7ырда 5т кислоталарына айланады.

Холат кислота. Холат кислота 5т суйы3лы2ында бас3а 5т кислоталар2а салыстыр2анда е4 к5п му2дарда са3ланады. Стеринлерден айырмашылы2ы 5т кислоталары молекуласында2ы 3аптал шынжыры 3ыс3а болып, ол -CООH топар менен тамамланату2ын 5C атомынан ибарат. Холат кислотада 3ОН- бар болып, олар С3, С7, С12 жа2дайларда жайлас3ан -конфигурация2а ийе. %т суйы3лы2ында 5т кислоталар 1детте бас3а затлар менен, 1сиресе аминокислоталар менен жуплас3ан жа2дайда ушырасады (гликохолат 81м таурохолатлар). Бас3а 5т кислоталар холат кислотадан -ОН- топарысыны4 саны менен пар3ланады.

Холат кислота таурохолат (R=CH2SO3H)
гликохолат (R=CООH)
кислоталары


%т кислоталары физиологиялы3 жа3тан 18мийетли болып, майларды4 3ан2а сорылы7ына ж1рдемлеседи. Таза 5т кислотасы су7да 3ыйын ерийди, лекин оларды4 силтилик металлар менен пайда еткен дузлары су7да жа3сы ерийди. %т кислоталарыны4 дузлары су7ды4 сырт ж6зесини4 тартымлылы2ын к6шли п1сейтирип, майларды4 эмульсияланы7ына алып келеди. Бунда эмульсиялан2ан майлар2а липаза ферменти толы3 т1сир етип, майларды4 си4и7и а4сатласады. Адам организмни4 липидлерге бол2ан суткалы3 дозасы 90г.