Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги муҳайё ҳакимова семасиология ўқув қўлланма

Маънони компонент таҳлил қилиш усули
Сўнгги йилларда тилшуносликнинг семасиология соҳасида маънони, жумладан, лексик маънони маъно бўлакларига, маъно компонентларига бўлиб ўрганиш авж олди. Ҳозирги кунда жаҳон ва ўзбек маъношунослигида компонент ёки семик таҳлилнинг назарий ва амалий жиҳатлари борасида анча тажриба тўпланди, методнинг атамалари ишлаб чиқилди, семантик ҳодисаларнинг моҳияти ушбу усул орқали очилмоқда.
Компонент ёки семик таҳлил маънони маъно бўлакларига, семаларга ажратиб ўрганиш усулидир. Бунда ўрганилаётган семема семаларга ажратилади ва ушбу семалар орқали семеманинг маъноси аниқланади.
Компонент таҳлилнинг асосий мақсади:
1. Тил луғат таркибини саноқли элементар семантик бирликлар (сема) йиғиндиси эканлигини исботлаш ва луғавий таркибни миқдоран кўп бўлмаган, чекланган семалар орқали ўрганиш.
2. Ҳар бир лексеманинг элементар компонентлардан иборат эканлигини исботлаш ва уларга ажратиш.
Лексик маъно таркибида ажратилаётган бирликларнинг атамаси хусусида тилшуносликда ҳар хилликлар мавжуд эди. Ушбу бирлик «дифференциал белги», «маънонинг дифференциал белгиси», «маъно фигураси», «семантик кўпайтирувчи», «семантик маркер» каби терминлар билан аталарди. Сўнгги йилларда эса тилшуносликда, асосан, «сема» термини қўлланиб келмоқда. Демак, таҳлилда ажратилаётган маъно бўлаги сема дейилади.
Сема маънонинг элементар, универсал компонентидир. Ҳар қандай лексик маънода сема мавжуд бўлади. Муайян бир сема бир қанча семемалар таркибида такрорланиши мумкин. Демак, семанинг миқдори семемадан – тил луғат таркибидаги маънолардан бир неча баробар кам бўлади. Бошқача айтганда, тил луғат таркибини ташкил қилувчи семемалар ўзидан бир неча баробар кам бўлган семалар асосида шаклланган.
Семемани семаларга ажратишда изоҳли луғатлардаги маънолардан фойдаланиш мумкин. Лекин тадқиқотчи луғатлардаги маъноларга таҳлилий-танқидий ёндошиши лозим. Зеро, луғатдаги изоҳлар ҳам шахслар томонидан тузилиб, у маълум даражада субъектив характерга эга бўлиши мумкин.
Семик таҳлилга тортилган семема ифодалаётган денотатнинг муҳим белгилари сема сифатида ажратилиши мумкин: дарахт – «ўсимлик», «шохли», «танали», «илдизли», «баргли».
Ёки маъно тўғридан тўғри таркибий қисмларга ажратилиши ҳам мумкин: ниҳол – «дарахт», «ёш».
Семалар ажратилаётганда, аввало, умумий семалар ажратилади ва хусусийга томонга борилади. Бошқача айтганда, биринчи лексик-семантик гуруҳ учун интеграл сема, сўнгра дифференциал сема ажратилади. Қулоқ1 - «аъзо», «эшитувчи». «Аъзо» семаси «тана аъзолари» лексик-семантик гуруҳи элементлари учун интеграл бўлса, «эшитувчи» семаси эса қулоқ1 семемасининг ўзига хос, уни бошқа маънолардан фарқловчи семадир.
Сема инсон онгида инъикос этаётган денотатанинг ўзига хос, фарқли белгилари асосида ажратилади. Семаларга ажратишда денотатнинг барча белги-хусусиятлари эмас, уни ўзига ўхшаш бошқа семемалардан фарқловчи асосий белгилари ажратилади. Семема таркибида энг камида иккита, энг кўпида олтита сема ажратилиши лозим.
Семема семаларга тадқиқотчи томонидан экспрементал шароитда ажратилади. Бундай ажратиш субъектив характерга эга бўлиши мумкин. Шунинг учун ҳар қандай семик таҳлилдан сўнг тадқиқотчи ажратган семаларини текшириб чиқиши лозим. Семаларнинг йиғиндиси семема ифодалаётган маънони бериши керак. Масалан, кун1: «сутка қисми», «ёруғ». Маъноси: сутканинг ёруғ қисми.
Семик таҳлил маълум лексик-семантик гуруҳда ўтказилса ва мазкур гуруҳ элементлари нечта семалардан иборат эканлиги, интеграл ва дифференциал семаларнинг миқдори аниқланса, семик таҳлилнинг энг асосий вазифаси бажарилган бўлади. Масалан, жаҳон тилшунослигидаги тадқиқотларни умумлаштирган ҳолда Н.В.Цветков шундай маълумотларни келтиради: «Инсон характери» лексик-семантик гуруҳи 19 та лексемадан, 20 та семадан, «баҳо» сифатлари 114 лексемадан, 9 та семадан, «макон»ни ифодаловчи 360 та лексемалар таркиби 119 та семадан иборат.⁴³
Муайян гуруҳдаги семик таҳлил натижалари жадвалларда акс эттирилиши лозим. Зеро, бунда гуруҳ элементлари, уларнинг семантик таркиби, интенграл ва дифференциал семалари, маъно тараққиёти аниқ кўринади.