Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарⱪанд иⱪтисодиёт ва сервис институти з

Нақд пулни ўғирлаш (Theft of cash). Нақд пулга эга бўлган ходимлар уни ўғирлаш васвасасига тушиши мумкин. Энг яхши мисол-майда нақд пулдан ўғирлик. Вақти-вақти билан олинган кичик миқдорлар осонгина эътиборга олинмаслиги мумкин.

Инвентаризация вақтида ўғирланиши (Theft of inventory). Худди шундай, ходимлар инвентаризация буюмларини ўғирлашлари ёки нотўғри ҳисоботда кўрсатишлари мумкин. Бунга мисол-бу ишчи ходимлар томонидан офисда иш юритиш буюмларини ёки каттароқ офис жиҳозларини астагина олиб кетишлари мумкин ёки алмаштириб қўйишлари мумкин. Ушбу мисоллар фирибгарликнинг содда бўлмаган турлари бўлиб, улар одатда уларнинг аҳамиятсизлиги сабабли бирданига аниқланмайди.

Иш ҳақи бўйича фирибгарлик (Payroll fraud). Иш ҳақи бўлими ходимлари ёки ундан ташқарида иш ҳақи бўйича фирибгарлик қилишлари мумкин.

(а) Бўлим билан боғлиқ бўлмаган ходимлар, масалан, ортиқча иш соатларини аслида ишламаганликларини даъво қилиш орқали ўз вақтларини сохталаштиришлари мумкин.
(b) Иш ҳақи бўлими аъзолари танланган иш ҳақини атайлаб нотўғри ҳисоблаш имкониятига эга бўлишлари мумкин, ёки иш ҳақининг оширилган ставкасини қўллаш ёки ставка қўлланиладиган соатларни ўзгартириш орқали.
(c) Шу билан бир қаторда, cохта ходимларни маълумотлар базасига киритиб, иш ҳақи ҳисоб китобларини амалга оширишлари мумкин. Бу менежмент ҳар бир ходим билан шахсан таниш бўлмаган кўплаб ходимларга эга бўлган йирик ташкилотда энг мақбулдир.
4. Сохта мижозлар (Fictitious customers). Бу инвентаризацияни ўғирлашнинг янада мураккаб усули. Хаёлий буюртмалар шаклланади ва товарлар кредитга юборилади. Кейин" харидор " товар учун пул тўлай олмайди ва харажат охир-оқибат ёмон қарз сифатида ҳисобдан чиқарилади. Ушбу турдаги фирибгарликнинг ишлаши учун ходим товарларга буюртмаларни қабул қилиш учун жавобгар бўлиши керак, шунингдек кредит олиш учун янги мижозни тасдиқлаш ваколати бўлиши керак.
5. Мижозлар билан келишув (Collusion with customers). Ходимлар жўнатилаётган товарларнинг нархлари, сифати ёки миқдорини манипуляция қилиш орқали корхоналарни алдаш учун мижозлар билан тил бириктириши мумкин.
(а) Масалан, савдо менежери ёки директори тежашнинг бир қисми евазига харидордан олинадиган нархни пасайтириши мумкин. Шу билан бир қаторда, ходим молиявий иш ҳақи эвазига қарзни ҳисобдан чиқариши ёки кредит ёзувини чиқариши мумкин.
(b) Яна бир келишув ҳаракати ходим томонидан счёт-фактураларни яшириш ёки счёт-фактураларда жўнатилган товарлар сонини кам баҳолаш бўлиши мумкин. Шунга қарамай, мижоз ходимга бунинг учун моддий рағбатлантириши мумкин.
6. Товарлар ёки хизматларни сохта етказиб бериш (Bogus supply of goods or services). Бу одатда компанияга ҳеч қачон етказиб берилмаган товарлар ёки хизматлар учун ёлғон ҳисоб-фактураларни берадиган юқори лавозимли ходимларга тегишли. Мисол сифатида, консалтинг хизматларини кўрсатиш бўлиши мумкин. Ишончни ошириш учун кўп ҳолларда иштирок этган шахс бизнесни ўз хизматлари учун ҳисоб-китоб қиладиган шахсий компания яратади. Ушбу турдаги фирибгарликни исботлаш жуда қийин.
7. Қабул қилинмаган товарлар учун тўлов (Paying for goods not received). Ходимлар етказиб берувчилар билан тил бириктириши мумкин, улар етказиб берилгандан кўра кўпроқ миқдордаги товарлар учун ҳисоб-фактураларни чиқарадилар. Компания томонидан амалга оширилган қўшимча тўловлар икки томон ўртасида тақсимланади.
8. Бюджет / мақсадли тўловларни амалга ошириш (Meeting budgets/target performance measures). Бошқарув гуруҳлари бюджет ва мақсадларни белгилаш режалаштиришнинг ажралмас қисми ва муваффақиятнинг муҳим таркибий қисми эканлигига рози бўлишади. Бироқ, бундай мақсадлар фирибгарликни яшириши мумкин. Баъзи ҳолларда, мақсадлар бажарилгандан сўнг натижалар сўроқ қилиниши эҳтимолдан йироқ эмаслигини билиб, ходимлар ва/ёки раҳбарият қонунда белгиланган тартиб-қоидалардан чиқиб кетишади ва охир-оқибат ортиқча фойда олишади.
9. Банк операциялар орқали касса китобларини манипуляция қилиш (Manipulation of bank reconciliations and cash books). Кўпинча энг оддий техникалар энг катта фирибгарликларни яшириши мумкин. Биз илгари ўғриликни яшириш учун оддий техника ва юк счёт фактуралари қанчалик кўрсаткичларни ўзгартириш мумкин бўлган холатларни кўрдик. Худди шу каби банк муомалаларини амалга оширишда банк ходимлари билан келишиб фирибгарлик холатларини амалга ошириши мумкин.
10. Пенсия жамғармаларидан ёки бошқа активлардан суиистеъмол қилиш (Misuse of pension funds or other assets). Ушбу турдаги фирибгарлик ўтмишда юқори обрўга ега бўлди. Касал компаниялар пенсия жамғармасига ҳужум қилишлари ва кредит маблағларини олишда гаров сифатида фойдаланиш учун активларни ўғирлашлари мумкин. Шу билан бир қаторда, компания активлари сезиларли даражада ортиқча баҳоланганда фондга ўтказилиши мумкин.
11. Ходимларга активларни йўқ қилиш (Disposal of assets to employees). Ходим шахсий фойдаланиш учун компания активини (масалан, автомобил) сотиб олишни ташкил қилиши мумкин. Бундай ҳолатда, активнинг баланс қийматини манипуляция қилиш доираси бўлиши мумкин, шунда ходим бунинг учун бозор қийматидан паст тўлайди. Бунга тегишли активни амортизация қилиш орқали эришиш мумкин.
12. Бизнеснинг молиявий ҳолатини қасддан нотўғри талқин қилиш (Intentional misrepresentation of the financial position of the business). Ходимлар атайлаб фойдани камайтириши мумкин бўлган усулларнинг намуналари сифатида ҳам ишлатишимиз мумкин.
13. Инвентаризацияни ортиқча баҳолаш (Overvaluation of inventory). Инвентаризация-бу соф активларни сунъий равишда кўпайтиришни истаган менежмент учун айниқса жозибали майдон. Ҳисоб-китоблар учун инвентаризацияни нотўғри баҳолашнинг бир қатор усуллари мавжуд:
(а) Инвентаризация ёзувлари манипуляция қилиниши мумкин, айниқса инвентаризацияни ҳисоблашда қасддан нотўғри ҳисоблаш орқали;
(b) Мижозларга етказиб бериш китоблардан чиқариб ташланиши мумкин;
(с) Етказиб берувчиларга қайтиш қайд этилмаслиги мумкин;
(d) Эскирган инвентаризация ҳисобдан чиқарилмаслиги мумкин, аксинча молиявий ҳолат тўғрисидаги ҳисоботда нарх ўзгаришсиз сақланиши мумкин.
14. Қайтариб бўлмайдиган қарз сиёсати бажарилмаслиги мумкин. Ҳисоб сиёсатни амалга оширмаслик орқали менежмент фойда ва соф активларга салбий таъсиридан қочиши мумкин.
15. Хаёлий савдо (Fictitious sales). Бу йўллар бир қатор ҳисоб орқали алмашувида бўлиши мумкин.
16. Йил охиридаги ходисаларни манипуляция қилиш. Саналарни кесиб ташлаш менежментга молиявий ҳисоботларни ясаш учун имкониятлар яратади. Ҳали етказиб берилмаган товарлар учун тўлиқ тўловларни амалга оширишлари мукин ва йил охирида балансда мавжуд товарлар сифатида кўрсаткичларни акс эттиришлари мумкин.
17. Харажатларни камайтириш (Understating expenses). Шубҳасиз, барча харажатларни аниқ қайд этмаслик хабар қилинган фойда кўрсаткичини оширади.
18. Амортизация рақамлар кўрсаткичларда ҳийла (Manipulation of depreciation figures). Пул оқимига таъсир қилмайдиган харажат сифатида амортизация ставкаларини осонгина ўзгартириш мумкин. Амортизацияни камайтириш учун нотўғри ставкаларни ёки номувофиқ сиёсатни қўллаш юқори фойда ва соф баланс қийматининг ошишига олиб келади ва молиявий ҳолат ҳақида янада қулай таассурот қолдиради.³⁰⁶
Фирибгарлик ҳолатлари бизнес текис ривожланиши учун юқори даражада тўсиқларга олиб келадиган жараён. Юқорида кўрсатиб ўтилган фирибгарлик ҳолатларидан ташқари ўз ваколатларидан фойдаланиб кўпинча амалга оширилади. Фирибгарлик бизнесдаги маълумотларни ишончлилигини пайсайтиради. Инвестиция киритмоқчи бўлган инвестор ҳеч қачон фирибгарликда машҳур бўлган бизнесга маблағ киритмайди. Сабаби, бундай фирибгарлик ҳолатлар даромад кўрсаткичларнинг ҳаққоний бўлишига шубҳа ўйғотади.
Шу боис, иложи борича бизнес субъектларида фирибгарликнинг олдини оладиган чора-тадбирларни амалга оширишлари лозим. Назорат процедураларни тўғри шакиллантириш керак бўлади.