Олий ва урта махсус таълим вазирлиги наманган давлат университети


Download 1.59 Mb.
Pdf ko'rish
bet3/10
Sana30.04.2023
Hajmi1.59 Mb.
#1413552
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10
Bog'liq
Ижтимоий педагогика атамалар изоҳли луғати

Давлат таълим стандарти - 1) таълим олиш шаклидан катьий назар 
битирувчилар эришишлари зарур булган таълим даражасини белгиловчи 
асосий хужжат; 2) укув фани буйича таълимнинг якуний натижаларини 
белгиловчи асосий хужжат; 3) таълим дастурлари мазмунининг минимуми,
14


Укувчилар томонидан бажариладиган укув ишларининг максимал хажми, 
шунингдек, битирувчиларнинг тайёргарлик даражаларига кумилувчи 
талаблар.
Даромад - оиланинг даромади, унда болани кийим-бош, уйинчоклар, 
Укув куроллари билан таъминлаш, кушимча таълимни ташкиллаштириш 
учун имкониятнинг мавжудлиги.
Д евиация - гурухий меъёрлардан огиб кетувчи деб бахоланувчи хулк- 
атвор ва хатги-харакат.
Девиант хулк-атвор - (лот. deviatio - огиш) - ижтимоий нормативлар 
ва меъёрлардан огиб кетувчи хатти-харакат. Девиант хулк-атвор -
ижтимоий ёки ахлокий нормаларга мое келмайдиган хулк-атвор. Девиант 
хулк-атвор-хулкий огишганликнинг бир тури булиб, усмирнинг ёшига 
мувофик булмаган ижтимоий хулк-атвор меъёр ва коидаларининг 
бузилиши билан боглик булган микросоциум муносабатлар (оилавий, 
мактабдаги) ва кичик жинсий ёш ижтимоий гурухлари учун харакгерли 
булади, яъни хулк-атворнинг бу типини интизомсизлик деб аташ мумкин. 
Девиант хулк-атворнинг ёркин намоён булишига намойиш, агрессия, 
Укишдан кочиш ва дайдилик, болалар ва усмирлар уртасидаги арокхУрлик, 
гиёхвандлик ва у билан боглик гайриижтимоий харакатлар, жинсий 
тавсифдаги гайриахлокий хатги-харакатлар, узига суикасд килишга 
уринишлар мисол булади.
Д евиация ходисаси - тарбиялаш огир, кабул килинган меъёр ва 
коидаларга тарбияланувчи томонидан амал килинмаслигидир. Девиация 
ходисаси бола (усмир)нинг у ёки бу хусусиятларига уз вактида эътибор 
каратмаслик натижасида пайдо булади.
Д елинквент - (лот. delinquens - конунбузар) - огма хатти-харакатлари 
жиноий жавобгарликка олиб келувчи субъект (шахе).
Д елинквентлик (инг. “гунохкорлик”) - урнатилган 
нормаларни 
бузувчи ва хукукбузарликка олиб келувчи хулк-атвор. Делинквент хулк- 
атвори - девиантликдан фаркли равишда болалар ва усмирларнинг
15


ассоциал хулк-атвори билан характерланади. Бу хулкий харакатларда 
хукукий меъёрларни бола бузиб утсада, бирок хукукий, жиноий 
жавобгарликка тортилмайди. Сабаби чекланган ижтимоий хавфли ёки бола 
жиноий жавобгарликка тортилиш ёшига етмаган хисобланади.
Депрессия - касашшк холати, рухий (кайфиятнинг тушиб кетиши, 
рухий жараёнлар секинлашиши) ва жисмоний (умумий тонуснинг 
пасайиши, 
харакатларнинг 
сусайиши, 
уйкунинг 
бузилиши) 
носогломлашишида намоён булади. Депрессия холати учун тушкунлик, 
келажакка умидсизлик, узидан ва якинларидан кунгли колишлик, кисман 
жиззакилик, 
журъатсизлик, 
тезда тинканинг куриши, 
иштаханинг 
пасайиши ёки аксинча кучайиши, мечкайлик хос. депрессия ёки тушкун 
холат турли сабаблар билан юзага келиши мумкин ва турлича даражада 
намоён булади, бу холатда киши уз ташки куринишига эътибор 
бермасликдан то узини-узи улдириш хакидаги фикргача боради.
Дин (араб. - эътикод, ишонч, итоат) - худо ёки худолар, гайритабиий 
кучлар мавжудлигига ишониш. Дин муаян таълимотлар, хис-туйгулар, 
тоат-ибодатлар ва диний ташкилотларнинг фаолиятлар оркали намоён 
буладиган, олам, хаёт яратилишини тасаввур килишнинг алохида тарзи, 
уни идрок этишнинг узига хос усули. Хар кандай жамиятда дин маълум 
ижтимоий, маънавий ва рухий вазифаларни бажаради. Унинг ижтимоий 
хаётга таъсири кучлидир. ХаР бир дин 
диндорлари уз таълимоти 
доирасида саклашга харакат килади, уз кавмлари учун тасалли берувчи
овутувчилик вазифасини утайди. Динлар уз маросим ва байрамларининг 
кавмлари томонидан катъий тартибга амал килган холда бажарилишини 
шарт килиб куяди, шунингдек, уз кавмларининг бирлигини, жамият ва 
шахснинг узаро апокада булишини таъминлашга интилади. Дин инсонга 
яшашдан максад, хаёт мазмуни, бу дунё ва у дунё масалаларига уз 
муносабатини билдириб туриш билан бирга, у умуминсоний ахлок 
меъёрларини узига сингдириб, хулк-атвор коидасига айлантиради.
16


Д иннинг ижтимоий вазиф аси - диннинг жамиятдаги ижтимоий 
институт сифатидаги ахамияти, урни, фаолият доираси. Дин жамият, унинг 
айрим гурухи ва шахслар хаётида хилма-хил вазифани бажаради. Булар 
орасидаги энг асосийси инсонга Аллохни ва унинг пайгамбариларини 
“танитиш”дан иборат, бундан ташкари оламнинг диний манзарасини 
яратиш, табиатни, жамиятни инсонни тушунтириш; саралаш - турли диний 
эътикодга эга диний гурухлар хатти-харакатини тартибга келтириш; 
тартибга солиш - диний ахкомлар, коидалар, меъёрлар ва кадриятлар 
асосида онгни бошкариш, булар гарчи диний тусда булса - да, лекин инсон 
хаётини бошка сохаларига хам тааллукли булади: оила, никох, турмуш ва 
х; аксиологик вазифа - диний-ахлокий ва эстетик кадриятларни, 
меъёрларни шакллантириш; тарбиялаш - диндор кишиларнинг янги 
авлодларига аждодпар диний тажрибасини бериш, етказиш; куниктириш -
диндор индивид ёки гурухларни узгарувчан мухитга мослаштириш ва х.к.
Д инам ик стериотип - бош мия фаолиятининг физиологик шакли 
б^либ, инсон хатги-харакатининг шартли рефлектор тартибида намоён 
булади. Уларга инсоннинг одатлари, оддий мехнат куникмалари киради.
Е
Е тим - уз оиласидан вактинча ёки бутунлай махрум булган ёки уз 
манфаатлари йулида бундай оилада кола олмайдиган бола булиб, 
у 
давлатнинг алохида химояси ва ёрдамини олиш хукукига эгадир.
Е тим лик - ижтимоий тушунча булиб, етим болалар ахволини ифода 
етади ва етимлик жамиятда ота-онасидан жудо булган болаларнинг 
борлиги билан изохланадиган ижтимоий ходиса.
Етим болалар - 18 ёшгача булган бир ёки ота-онасининг иккиси хам 
вафот етган болалар.
Ё
Ёлгизлик - кечинма, шахсий-индивидуал хиссиёт, узини узи идроклаш, 
инсоннинг узлатдалигини, ажралиб колганлигини, четлашганлигини 
(узини-узи четлаганлигини) ифодаловчи хол£
1
т. Бундай вактда шахе
17
'


ижтимоий кадриятлар, ижтимоий алока ва мунсабатлардан бутунлай 
четлашади, ички дунёсида парчаланиш юз беради. Ёлгизлик тушунчаси 
куп маъноли б^либ, ижтимоий-фалсафий, ижтимоий-рухий, социологик 
ифодаларга эга. Психология нуктаи назаридан ёлгизлик рухий холатлар 
(депрессия, иложсиз колишлик, издан чиккан хулк-атвор, тулаконли 
эмаслик) туфайли юз беради. Фалсафий маънода ёлгизлик ижтимоий 
тавсифдаги 
сабаб 
билан 
ифодаланади: 
бегоналашиш, 
ижтимоий 
адолатсизлик, ижтимоий тараккиётнинг зиддиятлюшгида намоён булади. 
Ёлгиз киши “вазият курбони”, ижтимоий ажралганлик натижаси, 
ижтимоий 
таназзули 
сифатида таърифланиши 
мумкин. 
Ёлгизлик 
муаммосининг социологик талкини хам хар хил. Ёлгиз киши бирор 
ижтимоий гурух (оила, бошлангич жамоа, у ёки бу референт гурух)да 
алоканинг сусайгани, ижтимоий сафарбарликнинг пасайгани, ижтимоий 
кадриятлар узгаргани ва бошкалар натижаси сифатида талкин этилиши 
мумкин.
Ё ш лар - ёш хусусиятларига, ижтимоий холатнинг узига хослигига 
кУра 
ажралиб 
турувчи 
ижтимоий-демографик 
гурух. 
Ижтимоий 
етукликнинг карор топиши, катгалар оламига кириш ва унга мослашиши 
каби узига хос хусусиятлар билан тавсифланади. Хозирга пайтда 14-16 
ёшдан 25-30 ёшгача булганлар ёшларга мансуб деб хисобланадилар. 
Ёшларнинг алохида 
ижтимоий-рухий киёфаси жамиятнинг умумий 
холати, ижтимоийлашув конуниятлари, таълим-тарбия имкониятлари 
билан белгиланади. Замонавий ёшлар баъзи умумий хусусиятлари билан 
тавсифланади: у, одатда анча билимли; янги касбларни эгаллаган; янгича 
турмуш тарзига интилади; ижтимоий фаол, харакатчан; кадриятларни 
кайта бахолаш, кадриятларга йуналганлик жараёнини, эхтиёжлар ва сиёсий 
идеаллар, ахлокий меъёрларга фаол зтади. Мазкур ижтимоий гурухга шу 
тоифа ичидаги мулокотга мулжал килиш хосдир, бу ёшлар узига хос 
кадриятларга кура мулокот, мехнат, истеъмол, хордик чикариш каби узига 
хос тизими билан фаркланадилар, бу улар маданиятини ривожлантиришга
18


олиб келади. Жинси, ёши, маълумот даражаси, касбий бандпик срхаси, 
маданий-сийсий манфаатлари ва бошкаларга боглик холда ёшлар 
тоифалари фаркланади. Ижтимоий ишлар ёшларнинг асосий муаммолари 
булиб: таълим турини танлаш ва уни эгаллаш, мехнат жараёнига кириш, 
оилани шакллантириш, касбий жихатдан Усищ ва хизмат буйича 
илгарилаш хисобланади. Кейинги йилларда физиологик ва ижтимоий 
етуклиги номувофшушги сабабли улар муаммоси анча кескинлашди. Бозор 
иктисодиётига утиш касб танлаш, мехнатга хак тулаш, ишсизлик буйича 
бир катор муаммоларни юзага чикарди. Ёшлар хам ижтимоий гурух 
сифатида уз хукуклари химоясига мухтождирлар.
Ёш лар ва бандлик - ижтимоий етукликка эришиш даврини бошидан 
кечираётган 15 дан 30 ёшгача булган ижтимоий демографик гурухларнинг 
ижтимоий ишлаб чикаришга жалб этилганлик муаммоси.барча мехнатга 
кобил ёшлар икки тенг булмаган гурухга ажралади: ижтимоий ишлаб 
чикаришда банд булган ва уй хужалиги, укиш, харбий хизматни уташ ва 
бошкалар билан банд булган ва буш уринлар йуклиги туфайли банд 
булмаган.
Ё ш ларнинг касб танлаш муаммолари - ёшларнинг истаклари, 
мойилликлари, ва шаклланган лаёкатларига мувофик, жамиятнинг 
мутахассисларга эхтиёжини хисобга олиб, ишга жойлашиши жараёни 
самарадорлигини оширишга йуналтирилган ижтимоий ва психологик- 
педагогик 
тадбирлар 
мажмуи. 
Индивидларда 
касбга 
нисбатан 
кизикишлар, курсатмалар, кадриятга йуналтиришлар ижтимоийлашиш 
жараёнида оила, мактаб, кичик гурух, оммавий коммуникация воситалари 
ва бошкалар таъсирида ишлаб чикилади.
Ёш хусусиятлари - муайян бир ёш даврига хос булган анатомик, 
физиологик (жисмоний) ва психологикхусусиятлар.
Ж
Ж ам оа - ижтимоий муносабатлар ва ягона ижтимоий фаолият асосида 
бирлашган гурух.
19


Ж азолаш - тарбияланувчининг хатти-харакати ва фаолиятига салбий 
бахо бериш усули.
Ж амоа (лотинча “коллективус” - йигилма, омма, биргаликдаги мажлис, 
бирлашма, гурух) - бир неча аъзо (киши)лардан иборат булиб, ижтимоий 
ахамиятга эга умумий максад асосида ташкил топган гурух.
Ж амоа анъаналари - жамоа аъзолари томонидан бирдек куллаб- 
кувватланувчи баркарорлашган одат.
Ж ам оанинг норасмий тузилмаси - жамоа аъзолари уртасидаги 
шахслараро маънавий-психологик муносабатларнинг умумий тизими, 
шунингдек, жамоада микрогурухни ташкил килувчи айрим шахслар 
Уртасидаги танлаш муносабатларининг мазмуни.
Ж ам оанинг 
расмий 
тузилиш и - турли 
куринишдаги 
жамоа 
фаолиятини йулга куйишнинг ташкилий жихатлари.
Ж иноят - делинквент хулк-атвор тури булиб, шахсга, конун билан 
курикланадиган объектларга тажовуз килувчи ижтимоий хавфли хатти- 
харакат.
Ж иноий хулк-атвор - жиноий жавобгарликка тортиш ёшига етганда 
жиноий иш кУзгатишга асос булувчи гайри хукукий харакатлар. Жиноят 
конунда кузда тутлиган жамият учун хавфли холат (харакат ёки 
харакатсизлик куринишидаги), у ижтимоий тузум, мамлакат сиёсий ва 
иктисодий тизими, фукаролар мулки, хукуки ва эркинлиги, хукук 
тартиботга тахдид солади. Хар кандай жиноятнинг мухим белгиси (унинг 
моддий белгиси деб хам аталади) жамиятга хавфлилиги хисобланади.
Ж инсий тарби я - узида шахсни жинсий жихатдан чиниктириш, уларни 
тозалик ва озодаликка ургатиш, уз соглиги учун гамхурлик килиш ва 
масъулиятли булишни таъминлашга каратилган педагогик фаолият 
мазмуни.
Ж исмоний в а (ёки) рухий ривож ланиш ида нуксонлари булган бола
- ногиронликни белгилаш учун етарли булмаган жисмоний, аклий, сенсор 
(сезги) ва (ёки) рухий нуксонлари булган бола.
20


и
И жтимоийлаш ув - инсоннинг бутун хаёти мобайнида уз-узини 
Узгартириш 
ва ривожлантиришнинг 
бошкариладиган 
ва 
максадга 
йуналтирилган жараёни. Ижтимоийлашув тушунчаси замонавий фанда 
инсон шахсининг мослашуви ва индивидуаллашуви жараёнларини узаро 
боглайди. Инсон (бола)нинг аник бир жамият шароитларига мослашуви 
ёки ундан ажралиб чикиши (индивидуаллашуви) 
ижтимоийлашув 
жараёнининг мазмунини ташкил этади. 
Ижтимоийлашув (мослашув) 
индивиднинг ижтимоий мавжудотга айланиш жараёни ва натижасидир. 
Ижтимоийлашув индивиднинг уз хаёти мобайнида узи тегишли жамият, 
ижтимоий гурух ёки жамоа ижтимоий меъёрлари, маданий кадриятлари, 
курсатмалари ва хулк-атвор намуналарини урганиш ва узлаштириш 
жараёнини ифодалайди.
И жтимоийлаш ув 
агентлари 

инсоннинг 
вояга 
етишида 
ва 
шаклланиши жараёнида у билан бевосита муносабатда булган кишилар 
гурухи.
Ижтимоий адаптация - метод ва усуллар тизими булиб, унинг максади 
инсонларга уларнинг ижтимоийлашуви ва янги ижтимоий шароитларга 
куникишларига ёрдам бериш.
Ижтимоий аж ралиб колиш (изоляция)- бирор индивид ёки ижтимоий 
гурухнинг ижтимоий алокалар ва узаро харакатларни тухтатиб кУйиш ёки 
кескин камайтириш натижасида бонща индивидлар ёки ижтимоий 
гурухлардан ажралиб колиши юз берадиган ижтимоий ходиса.
Ижтимоий бузилиш (деградация) - ижтимоий ривожланишда бузилиш 
жараёни, носоглом холатларнинг кучайиши, шахе, гурух, ижтимоий 
институт хаётининг барча сохаларида уларнинг субъектив роли шаклининг 
Узгаришининг кучайиб бориши.
Ижтимоий дезадаптация - боланинг Укишга булган кизикиши, мактаб 
жамоасининг талабларига жавоб беришдан кочиш холатлари, турли
21


асоциал жамоаларга кириб кетиш, спиртли ичимликларга, гиёхвандлик 
модцаларига кизикишининг ортиши билан намоён булади.
Ижтимоий диагностика - ижтимоий ходисани, унинг холатини 
харакгерлайдиган ва унинг ривожланиш тенденцияларини аниклаш 
максадида комплекс урганиш жараёни. Метод, усуллар воситасида тадкик 
этишга асосланади. 
ижтимоий диагнозтика 
ижтимоий муаммони 
аъзоларга булиб ташлаш оркали урганишни кузда тутади. Олинган 
ижтимоий ташхис урганилаётган 
ижтимоий ходисаларнинг салбий 
тенденцияларини олдини олишга каратилган амалий харакатлар учун асос 
булиб хизмат килади.
Ижтимоий етим - биологик ота-онага эга, бирок улар муайян 
сабабларга кура бола тарбияси билан шугулланишмайди ва унга гамхурлик 
килишмайди.
Ижтимоий етим лик - боланинг ота-онаси, уларнинг урнини босувчи 
шахслар була туриб, уни назоратсиз ва каровсиз колдириш. Ижтимоий 
етимликнинг келиб чикишидаги асосий сабаблардан бири - бу оилавий 
мухит, оиладаги тарбиянинг етишмаслиги.
Ижтимоий етуклик - инсонни куршаб олган ижтимоий мухитнинг 
ривожланиш даражаси, бунда у тула такомилга эришган ва мазкур 
жамиятда кабул килинган кадриятлар, меъёрлар ва хаёт фаолияти 
тамойилларига мос келади.
Ижтимоий ж араён - индивид, ижтимоий институтлар, гурухларнинг 
ижтимоий холати ёки турмуш тарзининг узгариши йуналишини 
ифодаловчи 
баркарор 
харакатлар, 
узгаришлар, 
хатти-харакатлари 
холатларининг мажмуаси.
Ижтимоий жихатдан хавф ли ахволда булган оила - ота-она ёки ота- 
она Урнини босувчи шахслар вояга етмаганларни таъминлаш, тарбиялаш 
ва уларга таълим бериш буйича уз мажбуриятларини бажаришдан буйин 
товлаётган ёки лозим даражада бажармаётган ёхуд уларнинг хулк-атворига
22


салбий таъсир курсатаётган ёки улар билан шафкатсиз муомалада 
булаётган оила.
Ижтимоий ёрдам - давлат ва жамиятнинг карилиги, соглиги, ижтимоий 
ахволи, тирикчилик учун воситалар билан етарли таъминланмагани 
туфайли ёрдамга мухтож фукаролар тугрисидаги гамхурлиги. Ижтимоий 
ёрдам (ижтимоий химоя, ижтимоий таъминот) пенсиялар, нафакалар 
т^лаш, кам таъминлаиган оилаларга модций курсатиш, 16 ёшгача фарзанди 
булган кам таъминлаиган оилаларга ойлик нафафка тулаш, беморлар ва 
кексаларга хизмат курсатиш, болаларга гамхурлик килиш куринишида 
амалга оширилади.
Ижтимоий информацион ёрдам - болаларни ижтимоий гамхурлик, 
химоя, 
шунингдек 
ижтимоий хизматлар 
фаолияти 
тугрисидаги 
маълумотлар билан таъминлашга каратилган ёрдам.
Ижтимоий ёрдам курсатувчи органлар - конун хужжатларига кура, 
фукароларга ижтимоий ёрдам курсатишни ташкил этиш, ушбу ёрдамни 
курсатиш вазифаси зиммасига юклатилган давлат ёки нодавлат органлари 
тизими. Шунингдек, низомларида ижтимоий ёрдам курсатиш максади 
кузда тутлиган нодавлат ташкилотлари.
Ижтимоий иш - касбий фаолият, кишиларга, ижтимоий гурухларга, 
шахсий ва ижтимоий кийинчиликларни куллаб-кувватлаш, химоялаш, 
тугрилаш 
ва 
кайта 
мослаштириш 
воситасида 
бартараф 
этишга 
кумаклашиш.
Ижтимоий 
иш 
ижтимоий 
сохадаги ташкилий 
фаолият 
булиб, 
жамиятнинг барча катламларидаги ижтимоий муаммоларни ечишга кодир 
булган махсус ижтимоий механизм хисобланади. Унинг максади инсон 
манфаати ва эхтиёжларини модцийлаштириш, 
ижтимоий ва шахсий 
ахамиятга эга натижаларни кУлга киритиш, жамиятда шахснинг, гурухнинг 
ёки жамоанинг ижтимоий макомини мустахкамлаш ёки узгартириш.
23


Ижтимоий икгисодий ёрдам - мухтож болаларнинг рухий, ахлокий ва 
эмоционал холатини тиклаш буйича муассаса, марказларда ёрдам 
курсатиш.
Ижтимоий институтлар (лот. institutum-ташкилот) - инсонларнинг 
узаро фаолиятини ташкил этишнинг мустахкам шакли хисобланиб. Улар 
жамиятда ташкилий, тартибловчи бошкарув ва тарбиявий функцияларни 
амалга оширади.
Ижтимоий 
онгни 
ш акллантирувчи 
методлар 
-
укувчиларда 
маънавий-ахлокий сифатлар, эътикод хамда дунёкарашни шакллантириш 
максадида уларнинг онги, хис-туйгуси ва иродасига таъсир курсатиш 
усуллари.
Ижтимоий куникиш - индивиднинг бошкаларга таклид килиши ва 
уларни 
кузатиши 
оркали 
ижтимоий 
хатти-харакатларнинг 
янги 
шакштарини эгаллаши.
Ижтимоий м авке - ижтимоий ёки шахслараор муносабат тизимида 
шахснинг ижтимоий макеи ёки урни, муайян вазифани бажарувчи инсон 
хулк атворининг модели. Ижтимоий макени бажариш кабул килинган 
ижтимоий меьёрлар ва шахснинг индивидуал узига хослигидан катъи 
назар, атрофдагиларнинг кутганларига мувофик булиши керак. Ижтимоий 
мавке индивидуал ижтимоий муносабатлар ва биргаликдаги фаолиятни 
амалга оширувчи кишилар уртасидаги узаро алокадан келиб чикади. Инсон 
жамиятда бир вактнинг узида бир неча мавкеларни эгаллаши мумкин: аёл- 
она, рафика, устоз ва х.к. Х,ар бир мавке инсонга муайян талабларни кУяди 
ва шу билан бирга, унга бир канча хукукларни беради.
Ижтимоий м аком - инсоннинг жамиятдаги муайян хукук ва 
мажбуриятлари билан тавсифланадиган мавкеи. Ижтимоий маком: тугма 
ва кУлга киритилган макомга булинади. Инсоннинг ижтимоий макомига 
миллати, тугилган жойи, фамилияси ва бошка омиллар таъсир курсатиши 
мумкин. Бундай макомлар, одатда, тугма маком дейилади. Бошкалари эса 
инсон жамиятда нималарга мустакил эришганлигига караб белгиланади.
24


Масалан, ижтимоий педагог макомига шу сохадаги касб тайёрловчи укув 
муассасасида таълим олган ва бу соха буйича дипломга эга булган шахе 
эришиши мумкин. Бундай макомни кулга киритилган маком дейиш 
мумкин.
Ижтимоий 
муносабат - уз 
маъносига кура 
бир-бири 
билан 
мутаносибланган ва мос хатти-харакатни ифодаловчи англанган ва хис 
килинадиган такрорланувчан узаро харакатлар мажмуи.
Ижтимоий муносабатлар - 1) инсонлар уртасидаги узаро богликлик; 2) 
турли ижтимоий гурухлар, катламлар ва тоифалар уртасидаги хаётий 
эхтиёжларни кондириш буйича узаро богликлиги; 3) инсонларнинг 
ижтимоий-маиший сохадаги узаро богликлиги.
Ижтимоий мухит - шахе, ижтимоий гурух, ижтимоий институт 
фаолияти майдонини (маконини) ташкил этувчи ижтимоий шароитлар ва 
омиллар мажмуи.
Ижтимоий мослашув - индивиднинг ижтимоий мухитга доимий фаол 
мослашиш жараёни ва бу жараённинг натижаси. Ижтимоий мослашув 
узлуксиз хусусиятга эга эканлигига карамасдан, уни, одатда, индивиднинг 
Уз фаолиятини ва узини Ураб турган ижтимоий даврасини тубдан 
Узгартириш даврлари билан боглайдилар. Ижтимоий мослашув шахе 
ижтимоийлашувининг 
асосий 
ижтимоий-психологик 
омилларидан 
биридир.
Ижтимоий нормалар - инсонлар хатти - харакатларини, уларнинг 
ижтимоий хаётини муйян маданият, жамият кадриятларига мувофик 
тартибга солувчи хулк-атвор мегьёрлари.
Ижтимоий носогломлик - ижтимоий меъёрдан четлашиш куриниши. 
Бунда ижтимоий ривожланишнинг, шахе, гурух, ижтимоий институтнинг 
индивидуал ёки ижтимоий хаётнинг бир ёки бир неча сохаларидаги 
ижтимоий меъёрларни ифодаловчи курсаткичлардан огиши кузатилади.
И жтимоий патронаж - шахе хукуклари, вояга етмаганларнинг мол- 
мулкларини химоя килишнинг махсуе тури. Технология сифатвда
25


ижтимоий 
патронаж 
васийликка 
мухтож 
одамларни 
аниклайди, 
васийларни танлайди, уларнинг узаро муносабатларини тартибга солади. 
Патронаж уйда профилактик, согломлаштириш, санитар чора-тадбирлани 
утказишни кузда тутаци.
Ижтимоий педагог - 1) ходимларни касбий тайёрлашда иштирок 
этувчи турли хил ва турдаги укув муассасасининг Укитувчиси, ижтимоий 
ишлар буйича мутахассис: “ижтимоий ходим” ва “ижтимоий педагог”; 2) 
мактабгача таълим муассасас ёки таълим муассасаси, бошка ёшлар 
муассасасининг синфда, гурухда, ётокхоналарда ва бошкаларда тарбиявий 
ишларни ташкил этиш учун масъул ходим (педагог, тарбиячи, Укитувчи, 
мураббий). Шунингдек, ижтимоий педагогика мутахассислиги буйича урта 
ёки олий профессионал маълумотга эга булган мутахассис, ижтимоий 
педагогик фаолиятни профессионал тартибда юрита оладиган мутахассис.
Ижтимоий педагогика - шахе ижтимоийлашуви конуниятларини 
Урганишга, жамиятнинг ижтимоий муаммоларини хал килиш максадидаги 
самарали методаар ва ижтимоий педагогик фаолият технологияларини 
жорий вдшишга каратилган педагогика сохаси.
Ижтимоий педагогик баш орат - болани юзага келган муаммо билан 
боглик равишда бирор - бир ижтимоий педагогик фаолиятга жалб килиш 
оркали бу муаммони хал килишни башорат килиш. ижтимоий педагогик 
башорат ижтимоий педагогик жараённинг мантиги ва мохияти, унинг 
конуниятларини билишга таянади.
И жтимоий педагогик м арказ - ижтимоий психологик марказлар, 
худудий гурух ва бирлашмалар, тарбия муассасалари тармоги.
Иж тимоий педагогнинг профессионал макоми - субъектнинг хукук, 
мажбуриятлари 
ва 
ваколатларини 
аниклаб 
берувчи 
шахслараро 
муносабатлар тизимидаги урни. Ижтимоий педагог макоми у эгаллаб 
турган холатнинг инъикоси хисобланади: маъмурий ижтимоий педагог, 
жамоавий ижтимоий педагог, оилавий ижтимоий педагог, таълим 
муассасасининг ижтимоий педагоги. Бирок профессионал маком обру-
26


эътиборини аниклаб бермайди. Улар профессионал-шахсий муносабатлар 
жараёнида шаклланади.
Ижтимоий педагогик ф аолият методикаси - ижтимоий педагогик 
фаолиятнинг мазмуни, шакли, усуллари, 
воситалари ва назорати 
мажмуаси.
Ижтимоий педагог реф лекцияси - хар бир боскичда уз фаолиятини 
тахлил килиш, унинг салбий ва ижобий томонларини аниклаш, олинган 
натижаларни бола шахсиятига таъсирини урганиш.
Ижтимоий педагогик реабилитация - бола организмининг баъзи 
бузилган функциялари, унинг ижтимоий макомининг узгариши ва унда 
огувчи хулк-атворнинг пайдо булиши билан боглик боланинг ижтимоий 
алокаларни 
йукотишини 
тиклашга 
каратилган 
чоралар 
тизими. 
Ижтимоий педагогик реабилитация бола хдётий фаолиятида мухим 
ахамиятга эга булган шахсий хислатлар, унинг жамият интеграциясига 
ёрдам берувчи фаол хаётий позициясини шакллантириш, ижобий роллар, 
жамиятда хулк-атвор меъёрларини узлаштириши, керакли маълумот 
олишига каратилган чора-тадбирлар йигиндиси.
Ижтимоий педагогик проф илактика - болада турли фаоллик 
турларининг намоён булишига ва болаларнинг оптимал 
ижтимоий 
ривожланишига шарт-шароитлар яратишга каратилган ижтимоий тарбия 
чора-тадбирлар тизими.
Ижтимоий педагогик ф аолият - болага ижтимоийлашув жараёнида ва 
жамиятда уз-узини амалга ошириши учун ёрдам курсатишга каратилган 
профессионал фаолият.
Ижтимоий педагогик ф аолият технологияси - рационал ва максадга 
каратилган хатти-харакатлар билан характерланадиган амалий ижтимоий 
педагогик фаолият, метод ва усуллари мажмуаси.
И ж тимоий педагогик ёрдам - боланинг ижтимоийлашуви ва тула 
конли ривожланиши учун психологик, педагогик шароитлар яратиб 
берувчи ижтимоий педагогик чора-тадбирлар тизими.
27


Ижтимоий проф илактика - турли салбий характердаги ижтимоий 
огишларни келтириб чикарувчи асосий сабаблар ва шарт-шароитларни 
олдини олиш, бартараф этиш ёки нейтраллапггиришга каратилган давлат, 
ижтимоий, ижтимоий-тиббий ва ташкилий чора-тадбирлар мажмуаси.
Ижтимоий-психологик ёрдам - оила ва микро жамиятда кулай 
микроиклимни яратишга, уй, мактаб жамоасининг салбий таъсирларини 
бартараф этишга каратилган ёрдам.
Ижтимоий перцепция - (лот. perception - тасаввур) - одамларнинг 
ижтимоий объекгларни (бошка одамларни, узини, гурухларни, ижтимоий 
бирликларни ва х.к.) хис этиши, тушуниши ва бахолаши.
Ижтимоий реабилитация 

боланинг жамиятда ижтимоий 
мослашувига, унинг ижтимоий макомини кайта тиклашга, йукотилган 
муносабатларни кайта тиклашга каратилган фаолият тури. 
Ижтимоий 
реабилитация - инсоннинг 
ижтимоий му хит да фаолият юритиш 
кобилиятини тиклашга каратилган жараён - технология сифатида тиббий, 
маиший, касбий, шахсий даражадаги реабилитацияга каратилган чора- 
тадбирлар мажмуасини илгари суради. Боланинг жамиятда ижтимоий 
мослашувига, унинг ижтимоий макомини кайта тиклашга, йукотилган 
муносабатларни кайта тиклашга каратилган фаолият тури булиб, 
инсоннинг ижтимоий мухитда фаолият юритиш кобилиятини тиклашга 
каратилган чора-тадбирлар мажмуасини уз ичига олади.
И жтимоий реабилитацион ёрдам - болаларнинг рухий, аклий, 
эмоционал холати ва соглигини тиклашга каратилган ёрдам.
Ижтимоий 
рол 
-
шахе, 
ижтимоий 
гурухнинг 
ижтимоий 
муносабатлардаги таъсири ва ахамияти меъёри, иштирок этиш даражаси, 
ижтимоий макоми. Ижтимоий рол ушбу макомга мос келувчи хукук ва 
вазифалар мажмуаси билан чегараланади.
Иж тимоий соглик - индивиднинг ташки мухит билан узаро 
муносабатларининг мукаммаллашуви шакли ва воситаларини муайян 
даражасидир, бу Узаро муносабатларнинг муваффакиятли амалга ошириш
28


имконини берувчи рухий ва шахсий ривожланиш даражаси. ижтимоий 
согликнинг акси ижтимоий каровсизлик холатидир.
Ижтимоий сиёсат - давлат сиёсатининг мухим таркибий кисми булиб, 
у ижтимоий сохадаги муносабатларни тартибга солишга, инсон омилини 
тула намоён килишга каратилганлигида мужассамлашади. Ижтимоий 
сиёсат ижтимоий гурухлар, катламлар, миллатлар, шахе ва жамият, мехнат 
ва турмуш шароитлари, согликни саклаш, буш вакт, спорт, дам олиш, хаёт 
даражаси ва ещ ати каби турли муаммоларни ва сохаларни камраб олади. 
Айнан ижтимоий сохада иктисодий фаолият натижалари амалга ошади, 
жамиятнинг асосий максади ва мохияти намоён булади. Шу маънода кучли 
ижтимоий сиёсат узок муддатли, яхлит, ижтимоий хаётнинг барча 
сохаларини камраб олмоги керак.
Ижтимоий таж риба - турли куникмалар ва малакалар, усуллар, хулк- 
атвор нормалари ва стереотиплари, инсонлар билан муомала тажрибаси, 
адаптация, уз-узини англаб олиш тажрибалари мажмуаси.
Ижтимоий тарбия - шахенинг муваффакиятли ижтимоийлашуви учун 
зарур булган 
ижтимоий ахамиятга эга хислатларни шакллантириш 
жараёни.
Ижтимоий тарбия назарияси - ижтимоий тарбияни тавсифлайди, 
тушунтиради ва кейинги боскичлардаги вазифаларни режалаштиради.
Ижтимоий тарбия психологияси - гурух ва инсонларнинг ижтимоий 
психологик тавсифлари, уларнинг турли ёшлардаги хусусиятлари асосида 
ижтимоий тарбия субъектларининг узаро муносабати самарадорлигининг 
психологик шароитларини аниклайди.
Ижтимоий тарбия методикаси - ижтимоий тарбияни максадга 
мувофик ташкил килишнинг янги усуллари ва методларини ишлаб чикади.
Ижтимоий тарбияда ёш га кура ёндашув - инсон ривожланишига хар 
бир ёш гурухнинг хусусиятлари ва имкониятларини инобатга олган холда 
шарт-шароит яратиб бериш.
29


Ижтимоий тарбияга индивидуал ёндашув - тарбияланувчиларнинг 
индивидуал хусусиятларини хам шахсий хам индивид даражасида 
инобатга олнш.
Ижтимоий таъли м -боланинг ижтимоийлашувига ёрдам берадиган
*
ижтимоий билимларни унга етказиш, ижтимоий куникма ва малакаларни 
шакллантириш жараёни. 
Ижтимоий таълим уз ичига куйидагиларни 
олади:
1) узлуксиз тизимли таълим (расмий таълим);
2) маданиятни таргиб килиш ва таркатиш;
3) уз-узини шакллантириш;
4) мустакил таълим олиш.
Ижтимоий таъминот - давлат моддий таъминоти тизими ва ижтимоий 
ёрдамга мухтожларга ёрдам кУрсатиш доирасида турли 
ижтимоий 
хизматлар курсатиш тизими.
Ижтимоий терап ия - давлат тузилмалари, жамоат ташкилотлари ва 
бирлашмалари, шу жумладан диний ташкилотларнинг 
ижтимоий 
муносабатларнинг муайян бир шаклларига амалий таъсир килиш жараёни.
Ижтимоий технология - турли 
ижтимоий муаммоларни ечиш ва 
ахолининг ижтимоий химоясини таъминлашда ижтимоий ишчилар ва 
ижтимоий хизмат курсатиш муассасалари томонидан кУлланиладиган 
восита, 
метод 
ва таъсирлар 
мажмуасидир. 
ижтимоий 
педагог 
фаолиятининг захирасида 4 турдаги 
ижтимоий технологияни кузатиш 
мумкин: ижтимоий ишга тегишли, ижтимоий психологик, ижтимоий 
тиббий, ижтимоий педагогик.
Ижтимоий хавф гурухи - ижтимоий номинал гурухларнинг тури. Бу уз 
ижтимоий мавкеи ва турмуш тарзига кура хавфли салбий таъсирларга 
берилган ва бунинг натижасида жамият меьёрий хаёт фаолиятига хавф 
тугдирадиган кишилар тУдаси. Одатда алкоголлар, гиёхвандлар, дайдилар, 
маънавий бузук шахслар тудаси шундай гурухдар хисобланади. Буларнинг 
турмуш тарзига кишиларнинг ижтимоий узаро бирдамлиги шаклининг
30


бузилиши билан боглик жамият касаллигининг намоён булиш шакли 
сифатида караш мумкин. Ижтимоий бикиклик, ижтимоий мослашиш 
жараёнининг 
бузилиши, 
ижтимоий манфаатларнинг 
пасайиши 
ва 
торайиши, 
жиноятчиликнинг 
Усиши, 
шахснинг ижтимоий-ахлокий, 
психологик ва жисмоний таназзули, нафрат уйготувчи хулк-атвор 
шаклларининг жамиятда таркалиши шулар билан боглик.
Ижтимоий хизмат курсатиш - 
ижтимоий куллаб-кувватлаш, 
ижгимоий-маиший, ижтимоий-тиббий, педагогик-психологик, ижтимоий- 
хукукий хизмат ва модций ёрдам курсатиш, ижтимоий мослаштиришни 
утказиш, огир хаётий вазиятга тушиб колган шахсларни тиклаш ва кайта 
тиклаш буйича ижтимоий хизмат фаолияти.
Ижтимоий хатти-харакат - инсоннинг бошка одамларнинг хатти- 
харакатларига мос келувчи ёки уларга мулжалланган харакати.
Ижтимоий ходим - давлат ва шахе орасидаги воситачи. У у3 
фукаролирини химоя килишга даъват этилган, бирок хамиша хам бу 
вазифасини тулик бажаравермайдиган давлат билан 
унинг фукароси 
орасида барча ижтимоий вазифалар амалга оширилишда воситачи 
фунциясини утайди. Ижтимоий ходим хар бир индивид узини-узи химоя 
этиши учун унга хукукий, психологик, тиббий, иктисодий ва бошка 
шароитларни яратишга кумалашади.
Ижтимоий кад ри ятлар - мавжуд ижтимоий борлик предметлари ва 
ходисаларининг шахе, ижтимоий гурухлар ва жамиятнинг эхтиёжларига 
мослиги ёки мос эмаслиги нукгаи назарига кура ахамиятлилиги; тор 
маънода - инсоният маданияти томонидан ишлаб чикилган ва ижтимоий 
онг махсули булган ахлокий ва эстетик талаблар.
Ижтимоий кай та ти кл аш - шахе, ижтимоий гурух, ижтимоий 
институтнинг бузилган макомини, даражасини, жамият хаётининг 
субъектлари сифатидаги асосий функцияларини кайта тиклаш, Урнини 
коплаш жараёни.
31


Ижтимоий куллаб-кувватлаш - ночор, кам таъминланган ижтимоий 
гурухлар учун муносиб хаёт даражасини таъминлашга каратилган махсус 
ижтимоий чора-тадбирлар.
Ижтимоий 
каровсизлик 
-
ижтимоий 
хислатлар, 
эхтиёжлар, 
кадриятларнинг 
ривожланмаслигига, 
буш 
ижтимоий 
рефлексияга, 
ижтимоий 
ролларни 
эгаллашда 
кийинчиликларга 
олиб 
келувчи 
омилларнинг окибати.
Ижтимоий харакат - турли ижтимоий гурухларнинг умумий максад 
сари каратилган биргаликдаги хатти-харакатлари.
Ижтимоий худуд - бола куз Унгида хар куни содир буладиган 
харакатлар, 
ижтимоий муносабатлар, траспорт, нарса-предметларнинг 
киёфасининг мажмуаси.
Ижтимоий хукукий ёрдам - инсон ва бола хукукларига амал килишга, 
бу хукукларни амалга оширишга, болаларни оилавий, мехнат, фукаролик 
масалалари буйича хукукий тарбиялашга каратилган ёрдам.
Ижтимоий химояга мухтож болалар - юзага келган холатлар сабабли 
огир турмуш шароитида колган, давлат ва жамият томонидан алохида 
Химоя килишга хамда куллаб-кувватлашга мухтож болалар, жумладан: 
ногирон болалар; жисмоний ва ёки рухий ривожланишида нуксонлари 
булган болалар; етим болалар; ота-она карамогидан махрум булган 
болалар; ихтисослаштирилган болалар муассасаларида тарбияланаётган 
болалар; муайян яшаш жойига эга булмаган болалар; кам таъминланган 
оилалардаги болалар; жиноий жавобгарликка тортилган ва жазони ижро 
этиш муассасаларида турган болалар; зуравонлик ва эксплуатация, 
куролли можаролар ва табиий офатлар натижасида жабрланган болалар.
Ижтимоий химоя - 
фукаролар учун энг кам микдордаги турмуш 
даражаси ва шароитларини таъмииловчи чора-тадбирлар тизими.
Ижтимоий холат - индивид ёки гурухнинг жамиятдаги муносабатлар 
тизимидаги бир катор белгилар буйича $фни ва даражаси.
32


И ндивидуаллик - бошка одамлардан узининг ижтимоий ахамиятли 
белгилари билан фаркланувчи одам, шахснинг такрорланмаслиги.
И м кониятлари ч екланганлар - таълим стандартларини узлаштиришга 
ij/скинлик килувчи жисмоний ёки рухий камчиликларга эга болалар.
И нсонийлик - болани шахе сифатида кадрлайдиган, унинг гурури ва 
эркинлигини химоялаш билан характерланадиган, инсон манфаатини 
ижтимоий инетшутларни бахолашнинг асосий меъёри деб хисоблайдиган 
карашлар тизими.
Инклю зитив таълим - инклюзитив сузи (inclision) “уз ичига олиш”, 
“киритиш”, “уйгунлаштириш” деган маънони англатади. Бу таълимнинг 
мазмуни имконияти чекланган болаларни умумтаълим макгабларида 
укитиш демакдир. Инклюзитив таълимда алохида ёрдамга мухтож болалар 
нуксон турлари ва уларнинг даражаларига караб мактабларда ташкил 
этилган интеграция ва инклюзитив синфларга тортилади. Инклюзив 
таълим - болаларни бир-биридан ажратувчи тусикларни бартараф 
этишга, уларнинг ёши, жинси, диний ва ижтимоий келиб чикиши, 
ривожланишдан 
оркада 
колиши 
ва 
иктисодий 
таъминланганлик 
даражаевдан катъий назар, умумтаълим жараёнига тулик уйгунлаштиришга 
каратилган давлат сиёсати.
Инфантилизм - организмнинг рухий ривожланишидаги тухтаб колиш 
булиб, болалик давридаги ривожганиш боекячи жихатларини саклаб 
колиш билан характерланади.
Инкироз - шахе ривожланишининг дискрет вазиятида унинг максадга 
каратилган хаётий фаолиятининг тухтаб колиши. Сурункали инкироз 
ижтимоий дезадаптация, Уз жонига касд килиш, асаб-рухий ва психологик 
касалликларга олиб келиши мумкин.
Индивид (лотинча “individium” булинмас, ягона, алохида) - хагга- 
харакатларини шартли рефлекс ёрдамидагина ташкил эта олувчи биологик 
мавжудот.
И ндивидуаллик - шахснинг узига хос хусусиятлари.
33


И ш онтириш (суггестия)- мантик, исбот-далилга асосланган аклий 
эмоционал таъсир. 1) (психологияда) инсонда муайян холатни ёки бирор 
хатти-харакатни амалга оширишга рагбатни юзага келтириш максадида 
унга вербал (суз ёрдамида) ва новербал эмоцилнал таъсир утказишнинг 
турли усули. Хис этишни, тасаввур килишни, эмоционал холатни, 
иродавий кУзгалишни ишонтириш деб аташ мумкин. Унинг мохияти инсон 
онгига таъсир килишга каратилган, демак ишонтиришнинг муваффакияли 
булиши онг конунларига мос келишига боглик. 2) (тиб.) - психотерапия 
усули, беморнинг миясига муайян фикрни, истакни, холислик ёки 
нафратни сингдириш йули билан таъсир этиш.
И чки иш онч - ахборотни танкидсиз кабул килиш ва унга мувофик 
кайфият, хулк-атворни узлаштиришга каратилган таъсир. Ишонтиришнинг 
самарадорлиги ишонтирувчи шахснинг кучи ва бошка шахснинг 
ишонувчанлиги, шунингдек улар уртасидаги муносабатларга боглик.
И ктидорлилик - боланинг уз ёши нормаларига нисбатан аклий 
ривожланишда анча илгарилаб кетиши.
К
Касбий реабилитация - усмирни бирор-бир касбга ургатиш, унинг 
учун енгиллаштирилган шароитли ва кискартирилган иш кунига эга иш 
жойларини кидириш.
Катамнез - даволаш якунлангандан сунг касал хакида олинадиган 
маълумотлар. Махсус кузатув остида булган Укувчиларнинг мехнат хаёти, 
таълими тугрисида даврий маълумот туплаш.
Ком м уникативлик - шахслараро мулокот маданиятига эга булиш, 
болани тинглаш ва ешитиш кобилияти, муомалага кириша олиш ва алока 
урнатиш, ахборот туплаш, турли ижтимоий муносабатлар Урнатиш ва 
ривожлантириш, боланинг вербал ва новербал хулк-атворини кузатиш.
Компенсация (юнонча “kompensalio” Урнини тулдириш, тенглаштириш)
- олий нерв фаолиятининг захира имкониятларига таянган холда
34


организмнинг бузилган ёки ривожланмаган функцияларининг урнини 
тулдириш ёки кайта куриш.
Конкретлик - умумий фикрлардан воз кечиш ва саволларга аник жавоб 
бериш кобилияти.
Коррекцион тарбия - жамиятдаги хаётга куникиш учун шароитлар 
яратиш, баъзи тоифа одамларни ривожланиш нуксонларини енгиб утиш 
ёки бартараф этиш.
Криминал (жиноий) хулк-атвор - (лотин тилидан, 

Download 1.59 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling