Oliy talim, fan va innovatsiyalar vazirligi denov tadbirkorlik va pedagogika instituti

1.2. Xivaning bosib olinishiga tayyorgarlik
XVI asrda Xiva xonligi hali mavjud emas edi. markazlashgan davlat, qabila tizimining kuchli ta'siri hali ham mavjud edi; hukmron qabila boshlig'i xon deb e'lon qilindi. Moveronnahrdagi shayboniylar singari Xiva xonligi ham mayda mulklarga bo‘lingan. Viloyatlarni xon oilasi a’zolari boshqargan. Ular markaziy hukumatga bo'ysunishni xohlamadilar. Bu holat ichki nizolarga sabab bo'ldi.
XVI asrning ikkinchi yarmida. Xiva xonligida iqtisodiy inqiroz yuzaga keldi, uning asosiy sabablaridan biri Amudaryo kanalining o'zgarishi edi; 1573-yildan boshlab Kaspiy dengiziga quyilishi toʻxtadi va 15 yil davomida Orol dengizi tomon otildi.Eski kanal boʻyidagi yerlar suvsiz dashtga aylanib, aholi boshqa sugʻoriladigan rayonlarga koʻchib oʻtishga majbur boʻldi.⁷
Yo`lga chiqqan 13 ming kishidan 7,5 ming nafarigina Xivagacha yetib bordi, xolos. Ko`pchilik issiqdan yoki kasalliklar tufayli vafot etdi yoxud yarador holda o`z bazalariga qaytib ketdi. Krasnovodsk va Mang`ishloq qo`shinlari jazirama issiqdan va suv yetishmasligidan holdan toyganligi sababli yo`lning yarmiga bormay orqaga qaytib ketdilar.
Turkiston, Orenburg qo`shinlari 1873-yil may oyida Xiva xonligi chegaralariga yaqin kelishdi. Yo`lda podsho qo`shinlariga xivaliklarning ko`plab mayda guruhlari hujum qilib, jiddiy talafot yetkazishardi. Xiva vohasi va Amudaryo sohillariga yaqinlashgan sayin xivaliklarning qarshiligi kuchayib borardi. 1873-yil may oyida Hazorasp qaPasi va Qo`ng`irot yaqinida ayniqsa shiddatli janglar bo`lib o`tdi. May oyi davomida Xo`jayli, Mang`it shaharlari yaqinida va Xivaning o`zidan 10 krn masofada ham shu kabi shiddatli janglar bo`ldi. Biroq Xiva qo`shinlari uncha katta bo`lmagan guruhlar bilan hujum qilishgani bois podsho qo`shinlari ularni parokanda qilib, shaharlarni bosib olishga muvaffaq bo`lardi.
1873-yil may o`rtalarida podsho qo`shinlarining ilg`or otryadi Xivaga yetib bordi va hujutn boshladi. Birinchi hujum qaytarildi va podsho otryadi katta talafot ko`rdi. Hujumga qo`mondonlik qilgan general Veryovkin hatn yarador bo`ldi. Talafot juda katta bo`lgani sababli otryad chekinishga hamda general Kaufman boshchiligidagi asosiy kuchlar yetib kelishini kutishga majbur bo`ldi.
Kaufman yetib kelishi bilan qo`shin yana shaharni qo`lga kiritishga urinib ko`rdi, biroq bu urinish ham muvaffaqiyatsiz chiqdi. Kaufman muzokaralar olib borishga qaror qildi, shundan keyingina unga Hazorasp darvozasi ochildi. 29-may kuni general shaharga tantana bilan kirib keldi.
Xivani bosib olgach, Kaufman xon xazinasini kontributsiya hisobidan musodara qilishni va uni Sankt-Peterburgga jo`natishni buyurdi. Qadimiy qo`lyozmalar, tanga tayyorlanadigan chekanlar (tanga-chaqa zarb qiladigan tamg`a va zarb tasviri), qo`ng`irot sulolasi xonlarining hokimiyati ramzlari ham qo`shib jo`natildi. Shundan so`ng Kaufman Gandimiyon qishlog`idagi qarorgohiga yo’1 oldi va Xiva xoni bilan muzokaralar shu yerda o`tkazildi.
19-asrda Rossiya imperiyasi va Xiva oʻrtasidagi keskinlik Rossiyaning Oʻrta Osiyoga ekspansiyasi, ularning qozoq dashtlarida taʼsir oʻtkazish uchun raqobatlashishi, Xiva tomonidan rus savdo karvonlarining talon-taroj qilinishi natijasida kuchaydi. Xivaga qarshi harbiy hujum 1873-yil bahorida Turkiston general-gubernatori fon Kaufman boshchiligida bir necha yoʻnalishdan boshlandi. 29 mayda Xiva olindi va Xon Said Muhammad Rahim II taslim boʻldi. 1873 yil 12 avgustda imzolangan tinchlik shartnomasi xonlikning Rossiya protektorati maqomini belgilab berdi. Xon o'zini "itoatkor xizmatkor" deb e'lon qildi. rus imperatori va xonlikning Amudaryoning oʻng qirgʻogʻidagi barcha yerlari Rossiyaga oʻtdi.
Mustaqillikning yo'qolishi xonlikning ichki hayotiga deyarli ta'sir ko'rsatmadi, bunda Rossiya faqat bir necha turkman qo'zg'olonlarini bostirish uchun aralashdi. 1917 yil fevral inqilobidan keyin liberal islohotlarga urinish, asosan, oʻzbek-turkman dushmanligi tufayli barbod boʻldi. 1918-yil bahorida Yomud turkmanlari rahbari Junaydxon Xivada hokimiyatni qoʻlga oldi va faqat 1920-yil yanvar oyida Junaydxonga qarshi chiqqan oʻzbeklar va turkmanlar koʻmagida bosqinchi Qizil Armiya tomonidan agʻdarildi.