Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

Invariant-variantlilik
L.Yelmslev F.de Sossyurning til-nutq dixotomiyasiga yuqori 
baho berar ekan, bu farqlanish bevosita shakl va substansiya 
o ‘rtasidagi farqlanishga asoslanganligini t a ’kidlaydi. U F.de 
Sossyurning lingvistik qarashlari «Um um iy lingvistika kursi»da 
izchil va aniq ifodasini topmaganligi, shuning uchun ziddiyatlarga 
boy ekanligini bayon qilgan holda, substansiya va shakl haqidagi 
qarashlarini bunga misol qilib keltiradi.
1 Berezin F.M. O'sha asar, 238-bct.
82
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bir o'rinda F.dc Sossyur til (langue) ni substansiya emas, shakl 
ekanligini aniq ifodalaydi. Bu, d a rh a q iq a t, un in g um u m iy
qarashlariga to ‘g‘ri keladi. Lekin mazkur farqlanish kitobning oxiriga 
qadar izehil olib borilmaydi. Shu bilan birga ytiqoridagi atam alar 
turli m a'nolarda qo'lianiladi. Lekin F.de Sossyur tadqiqotida eng 
muhim yangi narsani ajratish mum kin, deydi L.YeImslev. «Bu 
tilni sof munosabatlar strukturasi sifatida tushunishdir».'
L.Yelmslev F.de Sossyurning «Til bu shakldir» degan g‘oyasini 
mahkam ushladi. Shuning uchun uning lingvistik konsepsiyasida 
shakl abstrakt mohiyat sifatidagi qandaydir barqarorlik tushuniladi. 
Uning ta ’kidlashicha, har qanday shakl bevosita kuzatishda xilma- 
xil moddiy ko'rinishlarda namoyon bo'ladi. M a’lum mohiyatning 
ana shu xilm a-xil m oddiy ko ‘rinishlari substansiya sanaladi. 
Masalan, Uyga ketmoq m a'nosi turli-tum an tashqi ifodalarga ega. 
Tovushlar ketma-ketligi yordamida (fonetik vosita), harflar ketm a- 
ketligi yordamida (grafik vosita), telegraf orqali Morze alifbosi 
yordamida, imo-ishoralar yordamida (paralingvistik), daftarga o ‘yish 
orqali (ko‘zi ojizlar vositasi) va boshq. Bir umumiy mohiyatning 
ana shu xilma-xil gavdalanishlari substansiya hisoblanadi.
Glossematiklar shakl va substansiyani o'zaro farqlash bilan birga, 
mazmun va ifodani ham farqladilar. Aslida lingvistik belgining ikki 
tomonlamaliligi F.de Sossyur tom onidan ko‘rsatilgan edi. Glosse- 
matiklar uning bu dixotomiyasini shakl va substansiyaga ham nisbat 
berdilar.
Tllni shakl va substansiya, mazm un va ifoda dixotomiyalari 
asosida to ‘rt qatlam da o'rganish ham glossematikaning o ‘ziga xos 
xarakterli belgisidir.
Ana shunday bo ‘linishga asoslanib, glossematiklar ifoda shakli 
va ifoda substansiyasi, m azm un shakli va mazm un substansiyasi 
kabi tushunchalarni farqlaydilar.
Tilda o ‘zining ifodasini topgan borliq dalili, tafakkur orqali 
shakllangan borliq, tushuncha mazmun substansiyasi,
til yordamida 
sistemalashtirilgan tovushlar zanjiri esa ifoda substansiyasi
hisob- 
lanadi. 1
1 
B i b M C J i e e
JI. M
cto
/
i
cTpyicrypnoro au am m
b
jimirBHCTHKe. - 3BernnucB 
B.A. 
HCTOpua 
5l3blK03liaiIH5l..., 
c. 52.
83
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Buni L.Yelmslev Berlin so‘/.i orqali tushuntirib beradi. Uning 
fikricha, yuqoridagi so ‘zda biz bir xil ifoda substansiyasiga 
(tovush zanjiriga) ega bo'lam iz. Lekin bu ifoda substansiyasi 
turli tillarda turli xil ko ‘rinishda b o ‘ladi: ingl. b a:’lin, nem . 
b e r'lin , yapon. Iberulinul kabi. Lekin m azm un substansiyasi 
(Berlin haqidagi tasavvur) o'zgarm aydi. A ksincha, bir xil ifoda 
substansiyasiga ega boMgan ingl. got «oldim», nem. G oot «xudo», 
daniyacha godt «yaxshi» so 'zlarn i talaffuz etganim izda turli 
m azm un substansiyasiga (obyektiv borliq m aM um otlari) ega 
boMamiz.
Bir xil substansiyaning turhcha ifodalarrish imkoniyati boshqa 
misollar bilan ham dalillanadi. Masalan, Bilmayman jum lasida 
mavjud boMgan fikrni ifodalash kerak boMsin. Bu fikr L.Yelmslev- 
ning ta'kidlashicha, mazm un substansiyasi hisoblanadi. U barcha 
tillarda bir xil boMsa ham, lekin xilma-xil ifodasiga ega.
L.YelmsIev tilda mazm un plarri va ifoda planini ajratish bilan 
birga, ularning har biri o ‘z shakli va substansiyasiga ega ekanligini 
ta'kidlaydi.
M azm un shakli birhgi plerema (yunon. «to‘liq»: ya’ni «maz- 
m uniy parcha»), bularni o ‘rganuvchi boMim esa plerem atika 
sanaladi.
Ifoda shakli birhgi kenema (yunon.«bo‘sh»), bularni o ‘rganuvchi 
boMim kenematika hisoblanadi.
Shakl substansiyaga nisbatan belgilovchi va barqaror xususiyatga 
ega boMganligi tufayli, u glossem atiklarning asosiy o ‘rganish 
obyektiga aylanadi. L.Yelmslev shaklning substansiyadan toMiq 
avtonomligini ta ’kidlagan holda, tilshunoshk shakllarni o ‘rganmog‘i 
lozimligini bayon qiladi.
L.Yelmslevning bayon qilishicha, mazm un plani va ifoda o ‘zaro