Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

Sxema atamasi ostida sotsial qoilanishi va moddiy shakllanishi 
bilan b o g iiq bo im ag an sof shakl sifatida til ifodalanadi.
N orm a atamasi ostida sotsial q o ilan ish bilan b o g iiq , lekin 
moddiy shakl bilan b o g iiq bo im ag an til tushuniladi.
Uzus
atamasi ostida til m aiu m jamiyat tomonidan qabul qilingan 
va m a iu m m oddiy shakllanish bilan shartlangan ko'nikm alar 
yigindisi sifatida tushuniladi.
N u tq iy akt esa so ‘zlashish, individual nu tq iy ja ra y o n in i 
ifodalaydi.
L.Yelmslev bu a'zolar o ‘rtasida o ‘zi umumlashtirgan uch turdagi 
m unosabatni yoritadi: norm a uzus va nutqiy aktning boMishirri 
taqozo etadi. D arhaqiqat, nutqiy akt va uzus m antiqan va amalda 
ham norm adan oldin keladi. N orm a bilan uzus va nutqiy akt 
o ‘rtasida deatamatsiya munosabati mavjud b o ‘ladi. Deatamatsiyani 
strelka ishorasi bilan ifodalagan holda, bu uch a ’zo o'rtasidagi 
m unosabatni quyidagicha ko'rsatadi:
norma — ► uzus — ► nutqiy akt.
Uzus bilan nutqiy akt o ‘rtasida interdependensiya m unosabati 
mavjudligini ta ’kidlaydi. C hunki ularning har qaysisi bir-birining 
boMishini taqozo etadi. Buni grafik sifatida quyidagicha ko‘rsatadi:
norma
'Jr
uzus-4--------► nutqiy
akt
sxema
88
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

L.YelmsIevning ta'kidlashicha, faqat nutqiy akt va sxema bilan 
birga uzus lingvistik reallikni aks ettiradi. N orm a esa uzusdan sun’iy 
ravishda olingan abstraksiya ekanligini ta'kidlaydi.
F.M .Berezin F.de Sossyurning til-nutq dixotomiyasida ikki 
asosiy nuqtaga tayanganini bayon qildi: a) sotsiallik va individuallik 
belgisi; b) farqlovchilik va farqlamaslik belgisi.
Yelmslev esa sotsiallik va individuallik belgisini soqit qiladi. U 
faqat tilning o ‘zidagi munosabatlarni o'rganishga asosiy e'tiborni 
qaratganligi uchun ikkinchi zidlanish, ya’ni farqlovchi va farqlamaydigan 
belgilar zidlanishi asosiy tayanch nuqta hisoblanadi, deydi.
Xullas, til-nutq dixotomiyasida tilrri «narsa o ‘zida» sifatida uning 
ichki strukturasini o ‘rganishda L.Yelmslevning xizmati katta bo ‘ldi.
Ayniqsa, uning empirik tamoyili til birliklarini belgllash uchun 
qulay imkoniyat yaratdi.
Til birliklarini modellashtirishda uning bu tamoyili hali ham 
o ‘z qimmatini yo‘qotgani yo‘q.
Shu bilan birga tilni sof forma, substansiya emas degan g‘oyaga 
amal qilishi bilan u tilni moddiylikdan uzib qo ‘ydi. Shuning uchun 
V.A.Zveginsev L.Yelmslev nazariyasini «tilsiz nazariya» («meopun 
6e3 
H3biKa»),
deb baholaydi.1
Fransuz strukturalisti A.M artine esa bu nazariyaning amalda 
qo'llash uchun noqulay b o ig a n «fil suyagidan yasalgan minora» 
ekanligini, unga javob berish, ya’ni uning kamchiliklarini bartaraf 
etish uchun «fil suyagidan yangi minora qurish» kerakligini bayon 
qiladi. K.Xansen glossem atika nazariyasiga baho berar ekan, 
L.Yelmslev o ‘z nazariyasining universalligini ta'm inlash uchun shu 
darajadagi yuqori abstraksiyaga erishdiki, u aniq til hodisalarini 
tadqiq etishda keraksiz bo ‘lib qoldi.2