Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

0 ‘ZBEK TILSIIUNOSLIGIGA 
STRUKTURALIZMNI TA’SIRI
0 ‘tgan asrning 70-yillaridan boshiab strukturalizm o ‘zbek 
tilshunosligiga ham kirib kcla boshladi. Bu sohada o ‘zbek tili leksik 
birliklarirri makro va mikrosistcmalariga bo ‘lib, ularning bir qator 
m ikrosistem alarini m onografik tadqiqot oby ek ti*
1 sifatida o ‘z 
shogirdlariga tavsiya etgan professor S h .R ah m atu llay ev n in g
xizmatlarini alohida ta ’kidlash lozim.
I.O o‘chqartoyev esa Sh.Rahmatullayev g‘oyalarini rivojlantirib, 
bu sohada keng ilmiy tadqiqotlar olib bordi. Til va nutq farqlanishi, 
til birliklarida shakl va m azm un munosabati, F.de Sossyurning 
lingvistik konsepsiyasiga b a g ‘ish lan g an ta d q iq o tla ri o ‘zbek 
tilshunosligida struktur yo‘nalishning shakllanishi va rivojlanishida 
katta ahamiyatga ega bo'ldi.
Fonologik sathda sistemaviylik turkiy tillar matcriallari asosida 
A .M .Shchcrbak tom onidan ilk bor ochib berilgan edi. U nda 
fonologik birliklar fonologik zidlanishlar asosida tadqiq etiladi. 
Foncmalar funksional jihatidan atroflicha o ‘rganiladi2.
0 ‘zbek tili fo n o lo g ik sath id ag i sistem av iy lik p ro fesso r 
A.Abduazizov tom onidan dastlab «Umurniy tilshunoslik» kitobida 
k o ‘rs a tib b e rila d i. U n d a o ‘zb ek tilid a g i u n li va u n d o s h
fo n e m a la rn in g farq lo v ch i (d iffe ren sia l) va farq lam ay d ig an
(nodifferensial) bclgilari, fonem alar o ‘rtasidagi zidlanishlar va 
ularning turlari atroflicha yoritiladi.
Bu tadqiqot m aydonga kelgunga qadar V.V. Reshetovning 
« 0 ‘zbek tili. F o n e tik a » (1 9 6 0 ) h a m d a F .A b d u lla y e v n in g
1 Yunusov R., Abclurahmonov I. K o'lani sifatlarining scmik tahlili. 
Qo'chqartoyev /. Nuqtayi da'vat fc'llarimng komponcnt va valent tahlili va boshqa.
1 IUnepSaK A.M. 
CpaBHHTCJtbiiari 
c t t o n e n i K a
nopKCKnx 
H3biKOB. 
— Jl., 1971.
133
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

«Xorazm shevalari fonctikasi» (1960) kitoblarida ham fonem a 
va uning variantlari haqida batafsil m a 'lu m o t berilgan va bu 
bilan fonetik sathda til va nutq m unosabatini yoritishga harakat 
qilingan b o ‘lsa ham , lekin hali bu davrda o ‘zbek tilshunosligiga 
strukturalizm nazariyasi yetib kclm agan edi. F oncm a va uning 
variantlari masalasi L.V .Shcherba, A .A .Reform atskiy kabi LFM
va M FM vakillari qarashlari ta ’sirida bayon qilingan edi.
S.Usmonovning «Umumiy tilshunoslik» kitobi nashr etilishi 
bilan o'zbek talabalarini strukturalizm va uning turh yo‘nalishlari 
bilan tanishtirish imkoniyati tug‘ildi.
Sistemaviy-struktur tadqiqotlarning keng tarqalishi 80-yillarga 
to ‘g‘ri keldi. Bu davrda o ‘zbck tili fonologiyasi, leksikologiyasi, 
sintaksisini sistemaviy-struktur nuqtayi nazaridan tadqiq etuvchi 
qator asarlar maydonga keldi'.