Oliy va oʻrta maxsus ta'lim vazirligi andijon davlat universiteti

4. Modda tarkibining doimiyligi qonuni va tilshunoslik 

1.  Tarkibining  doimiyligi  qonuni  kimyoning  asosiy  qonunlaridan  biridir. 

Bunga muvofiq, har qanday toza modda, olinish usulidan qat`iy  nazar, o`zgarmas 

sifat  va  miqdoriy  tarkibga  ega  bo`ladi.  Masalan,  karbonat  angidrid  (SO)  ko`p  xil 

usullar  bilan  sintez  qilinishi  mumkin:  1)  uglerod  (P-oksid  bilan  kisloroddan,  2) 

karbonatlarga  kislotalar  ta'sir  ettirish  orqali  va  boshq.  Lekin  barcha  qollarda  SO2 

ning sifat tarkibi (uglerod va kislorod) va miqdor tarkibi (uglerodning miqdori 27, 

27%,  kislorodning  miqdori  72,  73%)  o`zgarmas  holda  sakdanib  qoladi.  Ayniqsa, 

bu  qonunni  tushuntirishga  atom-molekulyar  ta'limot  katta  yordam  beradi.  Bu 

ta'limotga ko`ra, atomlarning massasi o`zgarmas bo`lganligi sababli modda massa 

tarkibi ham, umuman, o`zgarmas bo`ladi. 

2.  Tabiiy  fanlarda  keng  qo`llanilgan  va  katta  muvaffakiyat  qozongan  modda 

tarkibining  doimiyligi  qonuni  tilshunoslik  faniga  ham  o`zining  ma'lum  ta'sirini 

ko`rsatdi.  Bu  nazariyaning  eng  yirik  vaqili  sanaluvchi  Lui  Yelmslev  til  va  nutq 

birliklarini  bir-biriga  solishtirar  ekan,  barqaror  (konstant)  va  o`zgaruvchan 

birliklarga  ajratadi.  Bevosita  kuzatishda  sezgi  organlarimiz  yordamida  fahm 

etiladigan  birliklar  o`zgaruvchan  birliklar,  ularning  zamirida  yashiringan  va  har 

birida takrorlanish xususiyatiga ega bo`lgan mohiyat barqaror birliklar hisoblanadi. 

Masalan,  1,  i,  k  kabi  bevosita  eshitgan  tovushlar  bir  fonemaning  -  lablashmagan, 

tor  unli  fonemaning  bevosita  ko`rinishlaridir.  Ular  nechta  ko`rinishda  talaffuz 

etilmasin, hammasida  bitta  mohiyat  takrorlandi. Yuqori bevosita  kuzatishda  sezgi 

organlarimiz  bilan  fahm  qilingan  bir  nechta  tovushning  hammasida  torlik, 

lablanmaganlik  belgisi  ma'lum  darajada saqlanadi. Aks holda  boshqa  fonemaning 

varianti  bo`ladi.  Ko`rinadiki,  tilshunoslikda  invariant  -  variant  tushunchalarining 

paydo bo`lishida algebradan tashkdri kimyo fanining ham roli bor. 

                                                                 

34

 Нурмонов А., Йўлдошев Б. Тилшунослик ва табиий фанлар. –Tошкент: Шарқ, 2001. 

---