Oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot

Foiz stavkasini aniqlash nazariyalari.

Foiz pulning "narxi" dir.
Shuning uchun pul va foiz nazariyalari bir-biri bilan chambarchas bogʻliqdir. Klassik siyosiy iqtisodga qiziqish nazariyasi (D. Xyum, J. Styuart, A. Smit) ikki tomonlar³⁰ga asoslangan edi:

1. 
   foiz stavkasi foyda stavkasiga bogʻliq;
   
2. 
   foiz stavkasi pul kapitaliga talab va uning taklifi bilan belgilanadi, ya’ni bir tomondan kapitalga, ikkinchi tomondan jamgʻar- maga boʻlgan ehtiyoj hisobga olinadi.
   

Klassik iqtisodchilar pul miqdorining koʻpayishi (mamlakatga oltin oqimi) foiz stavkasini pasaytirayotganini angladilar. Ammo ular bu ta’sirni vaqtinchalik deb hisoblashdi, chunki foiz stavkasining pasayishi ishbilarmonlik faolligining kengayishi, narxlarning koʻta- rilishi va shunga mos ravishda foiz stavkasining avvalgi darajasiga qaytishi bilan izohlanadi.Ushbu mexanizm oltin standartining mavjudligi bilan oldindan belgilab qoʻyilgan.
XIX asrning boshlarida. G. Tornton pul miqdori va foiz stavkasi oʻrtasidagi bogʻliqlik haqida fikrlar³¹ini bildirdi. Biroq, bu gʻoyalar mustaqil qiziqish nazariyasida rasmiylashtirilmagan. G.Torntonning



³⁰ https://studme.org/45411/bankovskoe_delo/teorii_protsentnoy_stavki
³¹ https://studme.org/45411/bankovskoe_delo/teorii_protsentnoy_stavki
qarashlari nazariyotchilar e’tiborini faqat XX asrning 30-yillarda jalb qilgan.
Klassik siyosiy iqtisod oltinning toʻliq aylanishiga qiziqish hodisasini oʻrgangan. Neoklassik yoʻnalish (K. Uiksell, A. Marshall, I. Fisher) qogʻoz pul muomalasiga oʻtish va bank tizimi tomonidan pul massasini yaratish sharoitida foiz stavkasining shakllanishini tartibga soluvchi qonunlarni tushunishga harakat qildilar. K. Uiksell nazariyasida foiz nafaqat kredit kapitaliga talab va taklif nisbatini³² aks ettiradi, balki narxlar dinamikasiga ham faol ta’sir qiladi. K. Uiksell tijorat banklari qoʻshimcha pul massasini yaratishga qodir ekanligiga e’tibor qaratdi.
Karl Marks nazariyasi manfaatdorlikni ortiqcha qiymatning oʻzgargan shakllaridan biri sifatida tushunishga asoslangan.Foydani foizga va foydaga toʻgʻri taqsimlash, Karl Marksga koʻra, talab va taklif, demak, raqobat bilan tartibga solinadi. Bunday holda, biz bank va sanoat kapitali oʻrtasidagi raqobat³³ haqida gap ketadi. Shuning uchun yana bir muhim shart: foiz stavkasi, garchi u foyda stavkasiga bogʻliq boʻlsa ham, mustaqil ravishda belgilanadi.
Keynsning foizlar nazariyasiga qoʻshgan hissasi, birinchi nav- batda, foiz stavkasining iqtisodiy tizimdagi oʻrni va, xususan, umumiy muvozanatga erishishda yangi shakllanishi; - ikkinchidan, klassik nazariya bilan taqqoslaganda, foiz stavkasiga ta’sir etuvchi omillarning xususiyatlari tubdan farq qiladi.
Keynsning foizlar nazariyasiga qoʻshilgan hissasi, birinchi nav- batda, foiz stavkasining J. Keynsning ta’limotida foizlar muomala doi- rasidagi hodisadir (pulga talab va ularning taklifining nisbati). Ammo aynan foiz stavkasi joriy investitsiyalar hajmini va shunga muvofiq kelajakdagi umumiy daromadni belgilaydi.Keyns dinamik tizimdagi foiz stavkasini belgilovchi omillarni likvidlikka talab va pul massasi hajmining oʻzaro ta’sirida koʻrdi.
Keynschilik ta’limotida foiz stavkasi, pul massasi va daromad oʻrtasidagi bogʻliqlik alohida oʻrin tutadi. Birinchidan, J. Keyns uchun foiz stavkasi va pul massasi oʻrtasidagi bogʻliqlik aniq.Buning sababi shundaki, foiz stavkasining pasayishi joriy investitsiyalarni va shuning uchun kelajakdagi daromadlarni oshiradi. daromadning oʻsishiga



³² https://studme.org/45411/bankovskoe_delo/teorii_protsentnoy_stavki
³³ https://studme.org/45411/bankovskoe_delo/teorii_protsentnoy_stavki
deyarli mutanosib ravishda bitimlar sonining koʻpayishi pul massasini koʻpaytirishni talab qiladi.
Bundan tashqari, J. Keyns foizlarning pasayishi aholi oʻz qoʻllarida saqlamoqchi boʻlgan pul miqdorining koʻpayishiga olib kelishi mumkin³⁴ deb hisoblagan. J.Keyns tizimida foiz stavkasi pul miqdori va likvidlikni afzal koʻrishi bilan belgilanadi.Shuning uchun foiz stavkasi ishlab chiqarish sohasidagi foyda darajasi bilan bogʻliq boʻlmagan sof pul hodisasi boʻlib koʻrinadi. Ammo bu qiymatlar bir- biriga bogʻliqdir - foiz stavkasi real ishlab chiqarishga sarmoya qilin- gan kapitalning rentabellik darajasidan oshib ketishi mumkin emas.

30. 
    yillarning oxirlarida Likvidlikni afzal koʻrgan Keynschilik ta’limotiga alternativa boʻlgan kredit mablagʻlari nazariyasi nazariyot- chilar orasida keng tan olindi. Ushbu nazariya shved iqtisodchisi K. Uiksell va ingliz olimi D. Robertson tomonidan ishlab chiqilgan.
    

K. Uiksell bank tizimining va xususan, kredit mablagʻlarini yaratishda pul multiplikatorining ahamiyatiga katta e’tibor qaratdi.Bu fikrni birinchi marta u ifoda etgan³⁵.
D. Robertson foizlarning keynsiyalik ta’rifini pul miqdorining nisbati va likvidlikni (pulga boʻlgan talabni) afzalligi sifatida tanqid qilib, foizlar kredit mablagʻlaridan foydalanish narxidan boshqa narsa boʻlishi mumkin emasligini ta’kidladi.
D. Robertsonning soʻzlariga koʻra, kredit mablagʻlari quyidagilardan iborat³⁶:

1. 
   joriy daromaddan tejashdan;
   
2. 
   koʻchmas mulk va oʻz kapitalini sotishdan yoki aylanma mablagʻlardan olinadigan mablagʻlar;
   
3. 
   ajraladigan dorilar;
   
4. 
   bank kreditlari.
   

Oʻz navbatida, kredit mablagʻlariga boʻlgan talab mablagʻlarga boʻlgan ehtiyoj tufayli shakllanadi:

1. 
   yangi qurilish va aylanma mablagʻlarning koʻpayishi uchun;
   
2. 
   oʻz kapitalini almashtirish;
   
3. 
   naqd pul zaxiralari;
   
4. 
   iste’mol krediti.
   

³⁴ https://studme.org/45411/bankovskoe_delo/teorii_protsentnoy_stavki
³⁵ https://www.google.com/search?q=K.+Уикселл++банк+систем&ei=0AxTYLrDBJ2WjgbE4q24DQ&oq
³⁶ https://www.google.com/search?q=Д.+Робертсон&ei=eA9TYNH7Eou43APT8qbIBg&oq=Д.+Робертсон
Qiziqish nazariyasini monetaristik tanqid qilish asoslari J. Angell tomonidan ishlab chiqilgan.Uning nazariyasida yetakchi rolni kutilgan marjinal daromad oʻynaydi.
Bu uning qiymati investitsiyalar hajmini belgilaydi va foiz stavkasi faqat kutilgan oʻzgarishlarni passiv ravishda aks ettiradi.
J. Angell³⁷ bu oʻzgaruvchilar oʻrtasida toʻgʻridan-toʻgʻri bogʻliqlik yoʻqligini ta’kidladi.
Uning fikriga koʻra, ikkala oʻzgaruvchiga ham taxminlar ta’sir qiladi.
Uning fikriga koʻra, kam taxminlar bilan pulga boʻlgan spekul- yativ talab oshadi. Iqtisodiy agentlar qimmatli qogʻozlarni faol ravish- da sotadilar va oʻz aktivlarini naqd pulda saqlashni afzal koʻrishadi. Shuning uchun qimmatli qogʻozlar (obligatsiyalar) foiz stavkasi koʻtariladi.
J. Angellning asosiy xulosalari quyidagicha edi:
1) foiz stavkasining oʻzgarishi likvidlilik imtiyozining oʻzgarishi bilan bogʻliq.Oʻz navbatida likvidlilik imtiyozlari kutilgan natijalarga qarab oʻzgaradi;

• 
  2) iqtisodiy agentlarning taxminlar asosida qabul qilingan qarorlari pul massasi hajmini belgilaydi;
  
• 
  3) foiz stavkasi qiymatining oʻzgarishi toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalar hajmi va daromad darajasining oʻzgarishiga olib kelmasa;
  
• 
  4) foiz stavkasining dinamikasi pul massasi dinamikasiga teskari bogʻliq emas.
  

J. Angell taxminlarning iqtisodiy oʻzgaruvchiga ta’sir qilish mexanizmini oshkor qilmadi, ammo iqtisodiyotni oʻz-oʻzidan depressi- yadan qutqarish uchun turtki - bu faoliyat koʻrsatayotgan korxona- larning asosiy vositalarini ta’mirlash va saqlash zarurati ekanligini ta’kidladi.
Savolning ushbu formulasi har xil kutishlarning asl zaminini ochib berishga qodir.
Yaponiya iqtisodiyotida 1990-yillarning oxirida shakllangan ten- densiyalarni oʻrganish bilan bogʻliq ravishda qiziqish nazariyasining rivojlanishidagi qiziqarli burilish belgilandi.





³⁷ https://www.google.com/search?q=Ж.+Ангелл+&ei=1A9TYOChA-iSrgT9mLXYDQ&oq=Ж.+Ангелл+&
Favqulodda past foiz stavkalarining kombinatsiyasi va YaIM oʻsishining pasayishi Yaponiya iqtisodiyoti "likvidlik tuzogʻiga"³⁸ tushdi deyishga imkon berdi.
J. Keyns davridan beri sodir boʻlgan voqealar faqat nazariy imkoniyat sifatida qaraldi. J. Keyns juda past foiz stavkalarida pul egalari obligatsiyalarni sotib olishga boʻlgan qiziqishini yoʻqotadi va naqd pulni saqlashni afzal koʻrishadi deb taxmin qildilar.
Bunday sharoitda pul massasining koʻpayishi nafaqat aholining qoʻlidagi naqd pullarning koʻpayishiga olib keladi va foizli obligatsiyalarni sotib olish hajmiga va pulni bank depozitlariga joylashtirishga ta’sir qilmaydi.
J. Keyns bu holatni likvidlikning mutlaq afzalligi deb atadi.
Keyinchalik u "suyuq tuzoq" deb nomlandi, ammo bu faqat nazariy jihatdan mumkin boʻlgan holat sifatida qaraldi.
1990-yillarning oxirida bu Yaponiya iqtisodiyotidagi holat.
Jon Keyns bashorat qilganidek, bu holda Markaziy bankning pul- kredit siyosati iqtisodiyotdagi samarali talabni ragʻbatlantira olmadi.

2.