Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

Turkiy tillarni genealogik tadqiq va tasnifi
Reja:
1. Genealogik munosabatlarni o‘rganish QTM va QTTning asosiy tadqq manbayi sifatida.
2. Turkiy tillar oilasi, uning tipologik xususiyatlari, boshqa til oilalariga munosabati haqida.
3 Turkiy tillar tasniflari masalalari.
4. Qarluq, qipchoq, o‘g‘uz, qirg‘iz, uyg‘ur, bulg‘or guruhlariga mansub tillar
5. Yakun.
Adabiyotlar: /6;15;17;/
Tayanch tushunchalar:, tillar tasnifi, genealogik tasnif, to‘lqin nazariyasi, bobotil nazariyasi, tipologik (morfologik) tasnif, tipologik xususiyat, tillar oilasi, tillar oilasi guruh-u guruhchalari

Turkiy tillar oilasi, uning tipologik xususiyatlari, uning boshqa til oilalariga munosabati, turkiy tillar tasnifari masalalari, bu oilaga mansub qarluq, qipchoq, o‘g‘uz, qirg‘iz, uyg‘ur, bulg‘or guruhlariga qaysi tillar mansubligi masalalari sizga bakalavriat yo‘nalishida o‘tilgan “Turkiy filologiyaga kirish”, “O‘zbek tili tarixi”, “O‘zbek dialektologiyasi”, o‘quv fanlaridan olingan ma’lumotlardan tanish. Bu yerda bu masalalarga – endi siz qiyosiy metod, tarixiy metod va qiyosiy-tarixiy metod va tilshunosliklar tushunchalari bilan chuqurroq tanishganingidan keyin – ayrim aniqliklar kiritiladi, xolos.

Turkiy tillar morfologik qurilishiga ko‘ra suffiksal agglutinativ tillar tipiga mansub bo‘lib, ularning orasida genealogik aloqa masalasiga kelganda, shuni alohida ta’kidlash joizki, turkiy tillarning leksik-fonetik va grammatik qurilishi bir-biriga shu darajada yaqinki, bu tillarning o‘zaro qarindoshligi hech qachon va hech kimda shubha tug‘dirmagan ­ qadimgi turkiy yodgorliklar ham, X-XIV asr arab tilshunosligi turkiyshunoslari ham (jumladan, Mahmud Koshg‘ariy, Zamahshariy, Abu Hayyon, ibn Mahanna v.b.) Yevropdan Xitoy dengizigacha, Rusiyadan Afrikagacha tarqalgan turkiy tillar orasidagi qarindoshlikni shubha ostiga olmaydilar. Turkiy tillar ichida lisoniy xususiyatlari bilan keskin ajralib turuvchi chuvash va yoqut tillarining bu oilaga mansubligi XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Otto Bo‘tling(1815-1904.rusiya), Vasiliy Radlov(1837-1918), Nikolay Ashmarin (1870-1933)lar tomonidan, Oltoy mintaqasida joylashgan xakas (uranxay), oltoy, sho‘r, to‘falar tillarining bu oilaga qarindoshligi masalasi Nikolay Katanov(1862-1922) tomonidan uzil-kesil isbotlab berilgan edi. Shuning uchun turkiy tillar orasida genealogik aloqa bugun muhokama va munozara bo‘la olmaydi.
Tamoman boshqa masala turkiy tillarning mo‘gul hamda tunguz-manjur tillari bilan genealogik aloqalari muammosidir. Bunda olimlar fikri keskin ajraladi. Turkiy tillrni qiyosiy-tarixiy o‘rganilishi otaxonlari Vasiliy Radlov, Platon Melioranskiy(1868-1906), Sergey Malov(1880-1957), Nikolay Katanov, Nikolay Ashmarin, Edxem Tenishevlar bu masalani ochiq qoldiradilar va bu haqda aniq bir qat’iy fikrni asosalashga harakat qilmaydilar. Lekin G‘arb turkiyshunoslaridan Gustav Ramstedt(1873-1950, Finlandiya), Marti Resenen(1893-1976, Finlandiya), Nikolay Poppe(1897-?), rus tilshunoslaridan Yevgeniy Polivanov(1891-1938), Nikolay Baskakov, Dmitriy Nasilov (tug‘.1933), Igor Kormushin (tug.1937) kabilar bu tillar orasida genealogik aloqa borligini asoslashga intilib, turkiy va mo‘g‘liy tillar orasida 300 dan ortiq umumiy o‘zak va qo‘shimchalarni sanab o‘tadilar¹¹. Bu tillarni oltoy tillari oilasiga birlashtiradilar. Turkiyshunoslardan Aleksand Shcherbak(tug‘.1928),”to‘lqin nzarayasi” g‘oyalarini ilgari surib, turkiy va mo‘g‘uliy tillar orasida tipologik o‘xshashlikni tan olgan holda bu tillar orasidagu genealogik aloqalarni rad etib, tillararo umumiyliklar o‘zaro yaqin aloqalar asosida yuzaga kelgan deb izohlaydi. Haqiqatan ham, zohiran olib qiyoslasak, masalan, genealogik aloqaga ega bo‘lmagan o‘zbek va tojik tillari orasida shunchalik leksik, fonetik va grammatik umumiyliklar borki, ular turkiy va mo‘g‘uliy tillar orasida aniqlangan umumiyliklardan ancha ko‘p. Lekin bu o‘xshashliklar bu ikki til orasida genealogik aloqa mavjud degan hukmga asos bo‘la olmaydi. Shunig uchun bu masala hali ham uzil-kesil hal qilingan emas va oltoy tillar oilasi gipoteza sifatida qolaveradi.
Turkiyshunoslardan bir guruhi (jumladan, Ramstedt, Resenen, boshqird olimi Jalil Kiyekbayev(1911-1968) v.b.) oltoy tillar doirasini yana ham kengaytirib, ularni fin-ugor (ugro-fin) – komi, ziryan, eston, karel, fin, vengr (mojor, madyar) tillari bilan birgalikda ural-oltoy tillar oilasiga birlashtiradi. Bu taxmin ham hozircha faraz – gipoteza sifatida qolmoqda.
Yapon, koreys va turkiy tillar bilag‘oni, zamonaviy o‘zbek shevashunosligi asoschisi Yevgeniy Polivanov koreys va yapon tillarining turkiy tillar bilan qarindoshligi masalasini ham o‘rtaga qo‘ygan edi. Lekin bu ham hali yetarli darajada o‘rganilmagan.
Yuqoridagi bayondan ko‘rinib turibdiki, hozircha turkiy tillrning o‘zaro qarindoshligi aniq va qolgan tillar bilan genealogik aloqalari taxmin-u faraz doirasida qolib kelmoqda.
Endi biz yana eslab o‘tishimiz zarur bo‘lgan masalardan biri turkiy tillarning tasnifi va unda tilimizning o‘rni masalasidir. Zeroki, istagan turdagi tasnif ma’lum bir belgi-xususiyat asosida tasniflanayotgan narsaning shu belgi-xususiyat asosida o‘ziga yaqinlari bilan munosabatlarini, ularning qay biriga yaqin, qay biridan ancha uzoq ekanligini ko‘rsatib turadi. Biz bu yerda turkiy tillarning genealogik, ya’ni kelib chiqish, o‘zaro qarindoshlik, biridan ikkinchisining kelib chiqishi masalasi bilan tanishib chiqamiz.
Eng avvalo shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, tillararo genealogik aloqalar hozirgi tilhunoslikda ikki xil tushuniladi. Ulardan biri Avgust Shleyxer (1821-1868) tomonida qariyb 250 yil oldin umumlashtirilgan ilk komparativistlar – Frans Bopp, Rasmus Rask, Yakob Grimmlarning bir til oilasidagi hozirgi tillarning ­ farzand tillarnimg yagona bobotildan tarqalish nazariyasi (shajara daraxti nazariyasi), ikkinchisi yosh grammatiklar maktabi tomonidan (jumladan, Iogan Shmidt /1843-1901/ tomonidan) ilgari surilgan to‘lqin nazariyasidir. Har ikkiala nazariya ham oriy (hund-yevropa) tillari oilasi materiallarida ishlab chiqilgan va keyinchalik boshqa tillarning (jumladan, turkiy tillar oilasi) tasniflariga ko‘chirilgan.