Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

Mavsumiy ishsizlik. Bu ish mavsumi tugagach oldin ishlab turganlarning bekor qolishidir. Bu mavsumiy ishlab chiqarishga, masalan qishloq xo‘jaligi, qurilish, turizm, yozgi yoki qishki dam olish sohalariga xos bo‘ladi.

Yashirin ishsizlik. Bu rasman ish bilan band bo'laturib qisman ishlaydiganlar, ya’ni qisqartirilgan ish kuni yoki ish haftasida band bo‘lganlar, o‘z ixtiyoridan qat’iy nazar kam haq toianadigan yoki umuman haq beriimaydigan ma’lum muhlatdagi mehnat ta’tiliga chiqarilganlardan iborat bo‘ladi.

0. 
   Siklli ishsizlik. Bu ishlab chiqarish krizisga yo’liqqan kezlarda mehnatga umumiy talabning qisqarishi natijasida ishsiz qolishni bildiradi. Bu ishsizlik uning boshqa shakllaridan farqliroq umumiy
   

va ommaviy bo‘ladi, ya’ni ishsizlar ko‘pchilik bo'ladi. Biroq bu 0 ‘tkinchi xarakterga ega, ya’ni ishlab chiqarish tanglikdan chiqib yuksalib ketgach, u yo‘qolib ketadi.

2 2 4

FrLksion va tarkibiy ishsizlik doimo bo‘lib turadi va shunga ko‘ra ishsizlik qandayligi aniqlanadi. Ishsizlikning miqdoriy o'lchami — bu ishsizlik darajasidir. Bu ko‘rsatkich (Id) ishga layoqatli kishi-larning (Mr) qanday qismi (n) ishsiz qolganini bildiradi. Shunga binoan ishsizlik darajasi quyidagicha aniqlanadi:

0. 
   100,
   

M.
Masalan, mamlakatda ishlashga yaroqli va shunga talabi bor aholi 10 min nafar bo‘lib, shulardan 0,5 min kishi ishsiz bo‘lsa, ish­
sizlik darajasi 5 % (^*100 = 5) boMadi.
Agar bu ko'rsatkich 4 % bo‘lsa ishsizlik qisqargan, 7 % bo‘lsa, oshgan hisoblanadi. Ishsizlikning me’yoriy chegarasi bor. Bu rivojlangan mamlakatlarda 6 % qilib belgilangan va bu friksion va tarkibiy ishsizlar miqdoriga qarab aniqlanadi. Ishsizlik me’yorining shundan ortib ketishi ijtimoiy Jihatdan noma’qul hodisa, deb qa-raladi.
Ishsizlikning oqibati Jiddiydir. Uning ijobiyligi shundaki, ishsizlar mehnat zaxirasini hosil qiladi, talab oshgan kezlarda ishlab chiqarishni o'stirish uchun zarur ish kuchini ular yetkazib beradi. Ishsizlik ish joyi uchun raqobatni kuchaytirib, ishlab turganlarni yaxshi mehnat qilishga undaydi, bekor yurganlarni o‘z ustida ishlab malakasini oshirishga chorlaydi. Ishsizlik mehnat ahlini hara-katchan qiladi, ya’ni bekor yurganlar o‘z mehnatiga talab bor joyga, hatto chet elga borib ishga joylashadilar. Bu bilan mehnat resurslari kerakli yerlarga yuboriladi.
Ishsizlikning salbiyligi shuki, insonga zamr ne’matlar yaratishga qodir kishilar bu ishni qila oLmay qoladiJar. Uzoq ishsiz yurish kasbiy malaka va mahoratni yo‘qolishga olib keladi, bekor yurganlaming o‘zi va oilasi tirikchilikdan qiynalib qoladi. Ishsizlik kishilami ruhan ezib qo‘yadi. Ishsizlik bozor tizimi uchun muqarrar boOsada, baribir ko'ngilsiz hodisa hisoblanadi, shu sababli davlat va Jamoatchilik ish-sizlarga yordam berish yoOidan boradilar.
Xulosalar

0. 
   Mehnat resurslari jamiyatning mehnatga layoqatli kishi-laridan iborat bo‘lib, mehnat salohiyatini hosil qiladi, miqdoran va sifat Jihatidan tavsiflanadi. Ularning ishlab chiqarish omiliga aylanishi mehnat bozori orqali yuz beradi, chunki bu yerda ish kuchi oldi-sotdisi yuz beradi, bunda ish kuchi egalari va ish beruvchilar ishtirok etadi,
   

2 2 5

0. 
   Mehnat bozorida ish kuchiga talab va ish kuchining taklifi to'qnashadi. Talab qonuniga ko‘ra inehnatga talab uning narxiga nisbatan teskari mutanosiblikda boUadi. Mehnat narxi ish haqi bo‘lib, qo‘shimcha mehnat yaratgan maijinal mahsulot qiymati ish haqidan ko‘p boigan taqdirda mehnatga talab yuzaga keladi, chunki shunday bo‘lganda qo‘shimcha mehnat foydani oshiradi. Marjinal mahsulot qiymati ish haqidan oz boiganda, mehnatga talab bil-dirilmaydi, chunki qo'shimcha mehnatni jalb etish foydani qis-qartiradi. Mehnatga talab va taklif tenglashgan chog‘da muvozanatli ish haqi paydo boladi.
   

0. 
   Mehnat taklifi mehnat resurslarining o‘sishiga, bu esa aholining ko‘payishiga bog'liq. Taklifga ish kuchi migratsiyasi, ya’ni uning ko‘chib oTishi ham ta’sir etadi. Ish kuchi ko‘chib ketgan yerda mehnat taklifi qisqarsa, u oqib borgan yerda taklif ko‘payadi. Taklifning ko'payishi ish haqining qisqarishiga olib keladi, bu bilan mehnatga talab ortadi, chunki qisqargan ish haqiga nisbatan maijinal mahsulot qiymati yuqori boMadi, ya’ni arzon ish kuchi foydani oshiradi. Biroq ish haqi oshgan sharoitda ham mehnatga talab ortishi mumkin, buning uchun qo‘shimcha mehnat unum-dorligi yuqori bo‘lib, u yaratgan maijinal mahsulot hatto yuqori ish haqidan ham ko‘p boMadi. Malakali mehnat qimmat tursada, unga talabning ortishini u yaratgan mahsulotning ko‘pligi natijasida foydaning o‘sishi izohlaydi.
   

0. 
   Mehnat qilishga talabgor kishilarning ish bilan ta’minlanishi bandlikni yuzaga keltiradi. Miqdoran to‘la va to‘la bo‘lmagan, sifat Jihatidan esa oqilona va nooqilona bandlik mavjud bo‘ladi. Ijtimoiy jihatdan eng ma’qul bandlik bu to‘la va oqilona bandlikdir. Bu ish bilan doimo band bo‘lish va mehnat unumdorligi yuqori bo'lganidan yaxshi daromad keltiruvchi ish bilan band bo‘lishdir. Oqilona band­ lik ishlovchilar pul daromadini ko‘paytirib, tovar va xizmatlarga talabni oshiradi, bu bilan ishlab chiqarish rivojiga qulay sharoit hozirlanadi. Bandlik darajasi mehnat resurslarining qanday qismi band bo‘lganligini anglatadi. Uning tabiiy darajasi bor, bandlikning bunday pasayib ketishi ijtimoiy beqarorlikni yuzaga keltirishi mumkin.
   

0. 
   Mehnat taklifi unga bo‘lgan talabdan oshib ketgan da ishsizlik paydo bo'ladi. Ishsizlik ishlashga talabgor kishilarning ish topa olmay bekor qolishidir. Ishsizlik shakllari turlicha bo‘lib, bular friksion, tarkibiy, mavsumiy, yashirin va siklli ishsizlikdan iboratdir. Ishsizlik darajasini ishsiz qolganlar mehnat resurslarining qanday qismini tashkil etishi bildiradi. Bu friksion va tarkibiy ishsizlikka qarab belgilanadi, chunki bular doimiy ishsizlikni hosil qiladi,
   

226

ishsizlikning boshqa turlari esa juz’iydir. Ishsizlikning ham tabiiy me’yori bolib, uning bundaii oshib ketishi ma’qul hisoblanmaydi. Ishsizlikning oqibati ijobiy va salbiy boladi. lining salbiy oqibat-larini yengillashtirish uchun ishsizlarga ijtimoiy yordam ko'rsatiladi.
'чу^асЬ (udiunehalar
Mehnat Jamyoni; mehnat resurslari; mehnat bozori; mehnat munosabatlari; mehnatga talab, mehnat taklifl; mehnat narxi; meh-natning marjinal mahsuIoH; mehnat bozoridagi muvozanat; bandiik; bandlik shakUari; bandiik darajasi; ishsizUk shakllari; ishsizUk da-rajasi; ishsizUk oqibatlari.

I l l

XIV bob. BOZOR MEXANIZMl