Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

Iqtisodiy tahdid - bu xavf-xatarni iqtisodiyotga salbiy ta’sir
etishidir.

Tahdid iqtisodiyotga raxna solib xavfsizlik muammosini yuza­ ga chiqaradi (17,1-rasm).

R is k H		1------
	X a v f - x a t a r	Tahdid -----1	Xavfsizlik
		17.1-rasm .
Xavf-xatarlar xarakteri jihatidan obyektiv va subyektiv bo‘ladi.
Obyektiv — bu	iqtisodiy va	tabiiy shart-sharoit	hosi! qilgan xavf-

xatardir. Subyektivi iqtisodiy siyosatda yo‘i qo‘yilgan xatolar yuza­ ga keltiradigan xavf-xatarlardir.
Xavf-xatarlarning sababi iqtisodiy, tabiiy-demografik va ijti-moiy-siyosiydir. Bular orasida iqtisodiy sabablar birlamchidir. Bo­ zor iqtisodiyoti rivojlangan sari unga dastlab xos bo'lgan tarqoq-lik, stixiyalilik, alohidalashuv, o ‘z manfaatini ustun qo‘yish kabi-lar cheklanadi. Biroq ular yo‘qolib ketmaydi, bozor mexanizmi har doim ham bir maromda ishlab turmaydi, unga xos bo‘lgan layoqatlilik doimiy emas, chunki vaqti — vaqti bilan u layoqatsiz ham bo‘lib turadi. Bozor kuchlari nolayoqatsizlik holatiga tushgan-da iqtisodiyotda nomutanosiblik, uning mexanizmlaridagi nosozlik yuzaga kelib bu xavf-xatarga sabab bo‘ladi.
Kormpsiya ham iqtisodiyotning xavf-xatar manbayidir. Bu poraxo'rlik munosabati bo‘lib, davlat nomidan xizmat ko'rsatish choghda o‘z mansabini suiiste’mol qiluvchi amaldoriar bilan shu xizmatdan foydalanuvchi firmalar, tashkilotlar va ayrim fuqarolar o^rtasida yuz beradi. Bunda porani berish va uni olish yuz beradi. Kormpsiya bozor qoidalariga binoan xizmatlarni ixtiyoriy ravishda oldi-sotdi qilish emas, balki ularni koTsatish uchun g'ayriqonuniy

285

haq olishdir. Davlat ko‘rsatgan xizmatlar uchun рога berish bozor qonunlariga binoan yuz bermaydi. Рога xizmat uchun beriladigan ustama tolovdir, chunki birlamchi va qonuniy toiovni davlat o‘z xizmatchisiga ish haqi shaklida toiaydi. Korrupsion daromad xarom daromad bo‘lib, bu daromadlardagi tengsizlikni kuchaytirib yiiboradi. Korrapsiyaning xatarli jihati shundaki, bu kishilarda norozilik uyg'otib jamiyatdagi ijtimoiy miivozanatga raxna soladi. Bu birinchidan, ikkinchidan komipsiya daromadlarni poraxoVlar qo‘lida to‘planishiga olib kcladi. Natijada, o‘z sohibi ishlab topgan daromadtiing poraga aylangan qismi yasMrin ravishda jamg‘ariladi. Poraxo'rlar qodidagi yashirin pul investitsiya uchun ham xizmat qilmaydi. Bu aholi qolidagi pul qoldighni ko‘paytiradi, bu bilan pul muomalasiga tahdid soladi.
Demografik vaziyatni o‘zgarishi ham xavf-xatarni sababchisidir. Aholini tez o‘sishi natijasida ortiqcha ish kuchi hosil bo‘lib, bandlik masalasi keskinlashadi, ishsizlarni oz bo‘lsa-da tirikchiligini ta’min-lash davlat budjetiga og‘ir yuk boiadi, uning iqtisodiy xarajatlarini qisqartirib ijtimoiy xarajatlarini oshirishga to‘g‘ri keladi. Aholini oziq-ovqat ishlab chiqarishga nisbatan tez o‘sishi aholi ta’minotida katta qiyinchiliklar tug‘diradi. Aholi sekin o‘sgan yoki u o‘smagan sharoitda ish kuchi defitsiti paydo bo1ib, bu moddiy kapital va inson kapitali o'rtasidagi nomutanosiblikni hosil qilib iqtisodiyotga putur yetkazadi.
Xavf-xatarni ijtimoiy beqarorlik ham hosil qiladi. Ijtimoiy munosabatlardagi keskinlik, ish tashlash, namoyishlar, qonunga itoat etmaslik kabi hodisalarni yuzaga keltiradiki bu iqtisodiyotni izdan chiqarishi mumkin. Bunga misol qilib 20l2-yil Gretsiya, Ispaniyadagi ommaviy ish tashlar iqtisodiyotga keltirgan zararlarni ko'rsatish mumkin.

Iqtisodiy xavf-xatami siyosiy beqarorlik, hokimiyat bilan op-pozitsiyaning uziuksiz kurashi, hatto fuqarolar urushini kelib chi-qishi, siyosiy konfrontatsiyani (siyosiy qarshi turishni) haddan oshib ketishi ham iqtisodiyotni izdan chiqaradi. Masalan, kuchli siyosiy konfrontatsiya Gruziya iqtisodiyotini qo‘shniiar iqtisodiyotidan orqada qolishiga olib keldi, shunday voqea Ukrainada ham yuz berdi.

X avf-xatarning tabiiy va texnogen sabablari ham bor. Iqti­ sodiyotga xizmat qiluvchi tabiiy resurslarni oxirlab qolishi, ularni qaytadan tiklash yoki chetdan keltirish katta sarflarni talab qiladiki, bu iqtisodiyotga katta yuk bo‘lib tiishadi. Tabiiy va texnogen falokatlar (zilzila, suv toshqini, qurg‘oqchilik, o‘t ketishlar, texnik avariyalar) ham iqtisodiyotga zarar keltiradi. 20l2-yil AQShning

2 8 6

sharqiy qirg‘oqlarida bo‘lgan to'fon va suv toshqini keltirgan talofot. Rossiyadagi Sayon-Shushen gidrostansiyasidagi 2010-yil katta avariya va 2012-yilgi Yaponiyadagi «Fukusimo» atom elektrostan-siyasidagi avariya ham qimmatga tushdi.
Tahdid sabablari ichki va tashqi bo‘ladi. Ichki sabab bu muayyan mamlakatning o‘ziga xos sharoitda bozor kuchlarining yaxshi natija bermasligi, davlat iqtisodiy siyosati samarasining pastligi hisoblanadi. Buni tasdigh sifatida iqtisodiy krizislarni tak-rorlanib turishini ko‘rsatish mumkin.

Tashqi sabablar chetdan kirib keladigan xavf-xatami paydo qiladi. Tashqi iqtisodiy aloqalar mexanizmini ham ma’lum vaqtdan keyin sharoit o‘zgarishi mimosabati bilati yaxshi natija bermay qo'yadi. Bu eksport, import, ish kuchi va kapitalniiig xalqaro miqyosdagi taqsimlanishida uzilishlarni keltirib chiqaradi, natijada milliy iqtisodiyotlar tashqi xatarga to‘qnash keladi. Kapitalni chetga chiqib ketishi ekspoitdagi qiyinchilik, iqtisodiyotni tang ahvolga soladi.

Milliy iqtisodiyotlar integratsiya jarayoniga kirishib tobora globallasliib boradi. Ular bir-biri bilan chambarchas bog‘lanib qol-ganidan xatarlar bit mamlakatdan boshqasiga ко‘chib umumiy xavf-xatar tusini oladi.