Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

Bozor infra tuzilmasi bozor aloqalarini o'matishda ishtirok etuv-chi, ya’ni sotuvchilar va xaridorlarga xizmat ko‘rsativchi institut-lardir, ya’ni firma va turli muassasalardir.
Bozorning miqyosi, unda ishtirok etuvchi tovarlarning tarkibi, oldi-sotdi munosabatlarining xarakteriga qarab turli infratuzilma bo‘g‘inlari amai qiladi. Infratuzilma 2 xil boladi. Birinchisi hainma bozor aioqalariga xizmat qiluvchi infratuzilma. Bu tovarlarni qanday kolamda, qanday usullar biian sotilishidan qat’iy nazar hamma bozorJarga xos boladi. Bunga sug‘urta, savdo-sotiq, partnyor (sherik) topish, pulni undirish kabi xizmatlarni ko‘rsa-tuvchi muassasalar kiradi. Ular xizmatidan bozorning barcha ishtirokchilari kerak bodgan paytda foydalanadi. Infratuzilmaning ikUnchi turi bu maxsus bozorlarda maxsus xizmat ko‘rsatuvchi institutlardir. Bular jumlasiga savdo uylari, tovar birjalari, reklama kompaniyalari, mehnat birjalari, fond (qinnnatli qog‘ozlar) birjalari, broker kompaniyalari, auditor firmalarini kiritish mumkin. Bular ham vositachilik qiladi, ammo ular xizmati hamma yerda emas, balki ayrim bozorlarda yuz beradi. Tovar birjalari ulgurji savdo xizmati ni koTsatadi, ular orqali tovar ishlab chiqaruvchilar xaridor topadi. Mehnat biijasi ish beruvchi biian ishga kiruvchiga xizmat koTsatadi, Fond birjasi qimmatli qog'ozlar (aksiya, obligatsiya, sertifikat va boshqalar) egaiari biian ularga xaridorlarni bir-biriga bog‘lashda xizmat qiladi. Broker firmatari ulguiji savdoda vositachilik qiladi. Auditor firmalari xizmati maxsus tavsifga ega. Ular axborot xizmatini koTsatadilar, ya’ni taftish asosida firma-larning ahvoliga tegishli xolisona axborotni bozor ishtirokchilariga yetkazib beradi.

Bozor infratuzilmasida huquqiy xizmat koTsatish alohida o‘rin tutadi. Bozorda faoliyat yuritishning qoidalari turli qonunlarda belgilanadi, ularga rioya etish nazorat qilinadi. Bozor qoidalari uning hamma ishtirokchilari manfaatini hisobga oladi, qanday ish qilish mumkinligini va qanday ishga yo‘l berilmasligini aniqlab qo'yadi. Bozor qonun-qoidalari buzilganda uning layoqatsizligi paydo boladi, muhimi bozor aloqalarini o‘matishga qaratilgan xarajatlar (bular transaksion xarajatlar, deb yiiritiJadi) ortib kefadi, bozor o‘z vazifalarini yaxshi bajarmay qo‘yadi. Shu sababli qonun-qoidalarning bajarilishini ta’minlovchi huquqiy xizmatlar borki, bularni xo‘jalik sudlari, arbitraj firmalar va advokatlar Firmalari bajaradi.

78

j

5.3. Bozorning funkslyalari
Bozor shuning uchun ham zarurki, u bir qator foydali funksiya-larni bajaradi.

0. 
   Bozor ishlab chiqarish biian iste’molni bog‘lash funksiyasini bajaradi. Tovar harakati uni ishlab chiqarishdan boshlanib, iste’mol biian tugallanadi. Shu harakatning qanday yuz berishi bozorga bogliq. Ma’lumki, har qanday ishlab chiqarishdan pirovard maqsad iste’mol uchun tovar yaratishdir. Bozor tiziinida ehtiyojiar Tovar-larni pulga ayirboshlash orqali qondiriladi, chunki tovar ishiab chiqarish borjoyda mahsulotlar va xizmatlar bozordan oTmay turib, to‘g‘ridan to‘g‘ri iste’molga kelib tushmaydi. Tovarlarni albatta bozordan sotib oiish zarur.
   

23. 
    Bozor ishlab chiqarishning qaytadan yangilanib turishiga, ya’ni uziuksiz yuz berishiga sharoit hozirlaydi. Bozorda tovarlar sotilgach, ularning egasi qilgan xarajatlarining pulini chiqarib oiish biian birgalikda foyda ham ko'radiiar. Tovarni sotishdan tushgan pulga bozorning o'zidan resurslar olinib, ularning oTni qoplanadi, ular miqdoran ko'payadi, ya’ni ishlab chiqarish omillari yangidan hosil boladi. Natijada iqtisodiy faoliyat tak-rorlanadi.
    

23. 
    Bozor iqtisodiy regulyator, ya’ni iqtisodiyotni tartiblovchi vosita bo‘lib xizmat qiladi. Bunga bozor narxlari orqali erishiladi. Narx pasaygan joydan resurslar chiqib ketadi, ular narx oshgan yerga oqib o‘tadi. Bozor talabning o‘zgarishiga qarab nimani va qancha ishlab chiqarish kerakligi haqidaga signalni (axborotni) ishlab chiqarisliga yetkazadi. Shunga binoan resurslar taqsimlanib, kerakli sohalarga yuboriladi va talabgar tovarlarni ishlab chiqarishga erishiladi. Mana shu Jarayonlar bozor iqtisodiyotini tartiblashda qatnashib turishiga dalolat beradi.
    

23. 
    Bozor turli mamlakallar, millatiar va elatlar oTtasida o‘zaro manfaatli iqtisodiy aloqalarni oTnatishga xizmat qiladi. Bozor munosabatlari xalqaro iqtisodiy hamkorlikning yetakchi sohasi hisoblanadi. Xalqaro savdo-sotiq orqali turli mamlakatlar o‘rtasida muntazam aloqalar oTnatiladi, davlatlar iqtisodiy jihatidan bir-biriga bog‘Ianadi. Bozor ishlab chiqarishning davlatlararo miqyosda aniq ixtisoslashuvini, xalqaro miqyosdagi talab-ehtiyojni mo'ljalga olib yuritilishini taqozo eladi. Xullas, bozor xalqaro aloqalarni o'rnatish va ularni kengaytirish vosilasi ham boriadi.
    

79

5.4. Bozorning tarkibiy tuzilishi
Bozorning ichki tuzilishiga bar xil mezonlarjihatidan baho beri-ladi. Bu mezonlar raqobat, bozor subyektlarining ahvoli, bozor obyektining xarakteri, tovar muomalasining miqyosi, bozor aloqala-rining qonuniyligi kabilardir. Ular orasida raqobat va subyektlarning sotsial-iqtisodiy mavqeyi asosiy o‘rinda turadi. Iqtisodiy aloqalar xarakteriga ko'ra bozorni ikki turga ajratish mumkin:

5888. 
      erkin, mukammal raqobatli bozor;
      
      5888. 
            nomukammal raqobatli, monopollashgan yoki raqobat mutlaqo boimagan bozor.